Συντομογραφίες:
ΣτΜετ. = Σημείωση του Μεταφραστή
ΣτΚΠ = Σημείωση του Κειμένου-Πηγής
Τα αποσπάσματα όλων των συγγραφικών έργων που παρατίθενται έχουν μεταφραστεί κατευθείαν από το αγγλικό κείμενο του Φίλιπ Σέραρντ.
[i] ΣτΜετ. Στο αγγλικό κείμενο: being in disorder (en ataxia)
[ii]ΣτΜετ. Στο αγγλικό κείμενο: … in the Phaedrus (245 d 7), where the soul is said to be the origin of movement (arche tis kineseos)…
[iii]ΣτΜετ. Στο αγγλικό κείμενο: ‘the sum total of Being’ (the pantelos on of the Sophist),
«ἀμερὲς δήπου δεῖ παντελῶς τό γε ἀληθῶς ἓν κατὰ τὸν ὀρθὸν λόγον εἰρῆσθαι» (Πλάτων, Σοφιστής, 245 a)
[iv]ΣτΜετ. Στο αγγλικό κείμενο: Demiurge
[v]ΣτΜετ. Στο αγγλικό κείμενο: But this God is an objective and an impersonal God. He is not a personal and subjective God.
[vi] ΣτΜετ. Στο αγγλικό κείμενο: a form of intellectual or noetic perception
[vii]ΣτΜετ. Στο αγγλικό κείμενο: In the Christian mystery, as it is developed by the great masters of the Christian contemplative tradition…
[viii] ΣτΜετ. Στο αγγλικό κείμενο: The cosmos was ‘de-mystified’
[ix]ΣτΜετ. Στο αγγλικό κείμενο: ‘lump of perdition’
[x]ΣτΜετ. Στο αγγλικό κείμενο: focusing attention almost exclusively on the historical
redemption of man
[xi] ΣτΜετ. Στο αγγλικό κείμενο: highest affirmation
[xii] ΣτΜετ. Στο αγγλικό κείμενο: a yea-saying without reserve to suffering's self, to guilt's self
[xiii] ΣτΜετ. Στο αγγλικό κείμενο: shackled the ascending forces of life and energy
[xiv] ΣτΜετ. «πρέπει να φονευθούν τα πάθη»
[xv] ΣτΜετ. Στο αγγλικό κείμενο: transvaluation of values
[xvi] ΣτΜετ. Στο πρωτότυπο: hybrid creature of decay, nonentity, concept, and contradiction
[xvii] ΣτΜετ. pathos of distance (πάθος της απόστασης): βασική έννοια της νιτσεϊκής φιλοσοφίας: Σε γενικές γραμμές, το ίδιο το αίσθημα (αλλά και αιτία του αισθήματος) που νιώθει ο ισχυρός για τον ανίσχυρο, ο εξουσιαστής για τον εξουσιαζόμενο. Ο Νίτσε πίστευε πως είναι η αιτία της θεμελίωσης –αυθαίρετα– των εννοιών «καλό» και «κακό» από τους ισχυρούς. Όταν αντιστρέφεται, από την πλευρά των ανίσχυρων, μεταμορφώνεται σε δουλική ηθική και δημιουργεί τον «ηθικό άνθρωπο».
[xviii] ΣτΜετ. Στο αγγλικό κείμενο: that the inner immortal Self and the great cosmic energies are one and the same
[1] ΣτΜετ. Ο Κόζιμο ο Πρεσβύτερος (1389-1464) ήταν ο θεμελιωτής της δυναστείας των Μεδίκων, η οποία κυριάρχησε στη Φλωρεντία κατά την Ιταλική Αναγέννηση. Ήταν κληρονόμος μεγάλης περιουσίας και εμπορικής γνώσης και κατάφερε να γίνει ο ρυθμιστής της κοινωνικοπολιτικής ζωής της Φλωρεντίας χωρίς ο ίδιος να αναλαμβάνει πολιτικά αξιώματα. Ήταν αυτός που έπεισε τον Πάπα να μεταφέρει τη Σύνοδο της Φεράρας στη Φλωρεντία, με αποτέλεσμα η έλευση σημαντικών βυζαντινών προσωπικοτήτων να πυροδοτήσει την καλλιέργεια των γραμμάτων και των τεχνών στην πόλη. Υποστήριξε ιδιαίτερα το εμπόριο και τις τέχνες και ήταν χορηγός, μεταξύ άλλων, καλλιτεχνών όπως ο Φρα Αντζέλικο, ο Ντονατέλο, ο Μπρουνελέσκι.
[2] ΣτΜετ. Ο Σιγκισμόντο Παντόλφο Μαλατέστα (1417-1468), γνωστός ως Λύκος του Ρίμινι, ήταν ικανότατος στρατιωτικός και πολέμησε ως μισθοφόρος για πολλές, συχνά αντιμαχόμενες, πλευρές στην Ιταλική επικράτεια. Υπήρξε για μεγάλο διάστημα κυβερνήτης του Ρίμινι, το οποίο χρειάστηκε να υπερασπιστεί σε σειρά εξαντλητικών πολέμων. Ενώ, απ’ τη μια πλευρά, κατηγορήθηκε ως εξαιρετικά τυραννικός, γυναικάς και φιλοπόλεμος, απ’ την άλλη, υποστήριξε τις τέχνες και τα γράμματα και θεωρείται από αρκετούς ως το αρχέτυπο του πρίγκηπα στην Ιταλική Αναγέννηση.
[3] ΣτΚΠ E. M. Forster, "Gemistus Pletho" in Abinger Harvest, London, 1942, p. 186.
Η λατινική μορφή “Pletho” συχνά χρησιμοποιείται από τους ιστορικούς και είναι αποδεκτή, αρκεί να λατινοποιείται ολόκληρο το όνομα, όπως στην παρούσα περίπτωση.
[4] ΣτΜετ. Ο Ρωμαίος φιλόσοφος και πολιτικός Βοήθιος (480-524 μ.Χ.), ο λεγόμενος και «τελευταίος των Ρωμαίων και πρώτος σχολαστικός», γνώρισε νέος την κλασική (ελληνική και λατινική) παράδοση, την οποία και θεώρησε αποστολή του να διασώσει. Το έργο του άσκησε ανυπολόγιστη επίδραση στη μεσαιωνική ευρωπαϊκή φιλοσοφία (ιδιαίτερα οι μεταφράσεις έργων του Αριστοτέλη). Επίσης, εργάστηκε για την αναθέρμανση των σχέσεων Ανατολικής και Δυτικής Εκκλησίας και πιθανολογείται ότι εκεί βρίσκεται και η αιτία που, μετά την αναρρίχηση του σε υψηλότατα αξιώματα, έπεσε στη δυσμένεια του Οστρογότθου βασιλιά Θεοδώριχου και τελικά φυλακίστηκε και εκτελέστηκε. Η Παραμυθία της φιλοσοφίας, που γράφτηκε στη φυλακή, είναι το γνωστότερο έργο του.
[5] ΣτΜετ. Ο Πορφύριος (234 - αρχές του 4ου αι. μ.Χ.) ήταν νεοπλατωνικός φιλόσοφος, πιθανώς αραβικής καταγωγής, μαθητής του Πλωτίνου με σημαντική προσφορά στον τομέα της φιλοσοφίας. Η Εισαγωγή εις τας Αριστοτέλους Κατηγορίας ήταν το βασικό διδακτικό εγχειρίδιο λογικής κατά τον Μεσαίωνα. Πιθανολογείται ότι ο Ιάμβλιχος ήταν μαθητής του, αν και είχαν τελείως αντίθετες απόψεις για τη διδασκαλία περί Θεουργίας. Ήταν, επίσης, κατά συνείδηση χορτοφάγος, όπως, πιθανότατα, και ο Πυθαγόρας.
Δείτε επίσης:
Porphyry, Introduction (or Isagoge) to the logical Categories of Aristotle (1853) vol. 2. pp.609-633.
[6] ΣτΜετ. Στο αγγλικό κείμενο: St. Thomas Aquinas.
Ο άγιος της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας Θωμάς Ακινάτης (1225-1274), Ιταλός, Δομινικανός ιερέας και καθηγητής θεολογίας, δίδαξε κυρίως στο Παρίσι, όπου είχε σπουδάσει κοντά στον Αλβέρτο τον Μέγα και είχε ανακαλύψει το έργο του Αριστοτέλη. Η διδασκαλία του, ο Θωμισμός, αποτυπώθηκε στο έργο του Σύνοψη Θεολογική (Summa Theologiae) στο οποίο επιχείρησε τη γεφύρωση της γνώσης και της πίστης, την ενσωμάτωση των αριστοτελικών και γενικότερα των φιλοσοφικών θεωριών μέσα σ' ένα αυστηρό και ορθολογικά οικοδομημένο θεολογικό σύστημα και τη συμφιλίωση της θεολογικής γνώσης με την επιστήμη γενικά. Η εγκύκλιος "Aeterni Patris", του Πάπα Λέοντος ΙΓ', το 1879, καθιέρωσε τη φιλοσοφία του ως την επίσημη φιλοσοφία της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας.
[7] ΣτΜετ. Ο Αριστοτέλης (384 - 322 π.Χ.), κορυφαίος φιλόσοφος της αρχαιότητας, ήταν μαθητής του Πλάτωνα και φοίτησε στην Ακαδημία. Το 342 π.Χ. ανέλαβε την εκπαίδευση του νεαρού Αλεξάνδρου του Μακεδόνα και το 335 π.Χ. ίδρυσε στην Αθήνα τη δική του φιλοσοφική σχολή το Λύκειο (γνωστή και ως Περίπατος ή Περιπατητική Σχολή), όπου δίδαξε όλες τις επιστήμες. Ανέδειξε τη λογική και τη μεθοδολογία (συλλογιστική) σε βασικά όργανα ανάλυσης, έρευνας και απόδειξης, δημιουργώντας ουσιαστικά μια φιλοσοφία αντικειμενικών αποδείξεων, που ανταποκρινόταν στην απαίτηση ύπαρξης ενός καθαρού πνεύματος, αλλά και σ’ αυτήν μιας άμεσης επαφής με την πρακτική ζωή και την απτή πραγματικότητα, γεγονός στο οποίο συνέβαλε και το ότι υπήρξε πρακτικότερος από τον δάσκαλό του Πλάτωνα και δαπάνησε αρκετή από τη φιλοσοφική του διάθεση στην έρευνα του αισθητού κόσμου. Πανθομολογουμένως, το έργο του έχει ασκήσει τεράστια επίδραση με απροσμέτρητες συνέπειες στη δυτική φιλοσοφική σκέψη και στην ανάπτυξη των επιστημών.
[8] ΣτΜετ. Ο φιλόσοφος Πλωτίνος (205 - 270 μ.Χ.), που επηρεάστηκε από τον νεοπλατωνικό φιλόσοφο Αμμώνιο Σακκά, δίδαξε φιλοσοφία στη Ρώμη. Είχε τεράστια απήχηση στη φιλοσοφία του μεσαιωνικού κόσμου και αποτελεί τον κυριότερο εκπρόσωπο του Νεοπλατωνισμού. Διαβαθμίζει το ον, διακρίνοντάς το σε απόλυτο "εν", σε "νουν" και σε "ψυχήν". Σύμφωνα με αυτό το σχήμα, ο Πλωτίνος εννοεί το εν ως απόλυτη πραγματικότητα, ταυτόσημη με το απόλυτο αγαθό, τον νουν ως απόρροια του ενός, ταυτόσημη με τον νοητό κόσμο και την ουσία των πραγμάτων, και την ψυχήν ως απόρροια του νου, την οποία και θεωρεί δημιουργό όλων των μορφών του αισθητού κόσμου και του ίδιου του κόσμου γενικά.
[9] ΣτΜετ. Ο Πλάτων (427-347 π.Χ.), κορυφαίος φιλόσοφος της αρχαιότητας, θεωρείται ότι υπήρξε, όπως και ο Σωκράτης και ο Αριστοτέλης, ένας από τους θεμελιωτές του δυτικού πολιτισμού. Είχε αριστοκρατική καταγωγή και, αρχικά, εκδήλωσε έφεση προς την ποίηση, αλλά η γνωριμία του με τον Σωκράτη τον έστρεψε οριστικά προς τη φιλοσοφία. Ταξίδεψε στην Αίγυπτο, στην Ιταλία και στη Σικελία και επανήλθε, μετά από περιπέτειες στην Αθήνα, όπου, το 387 π.Χ., ίδρυσε την φιλοσοφική σχολή του, την Ακαδημία. Έγραψε περί τους 30 διαλόγους, όπου, συνήθως, ο Σωκράτης με την υποβολή ερωτήσεων (μαιευτική μέθοδος) οδηγεί τους συνομιλητές του να καταλάβουν τις αντιφάσεις που εμπεριέχονται στην πλανημένη γνώση, στον κόσμο των αισθήσεων και στα φαινόμενα. Το ζητούμενο, στην πλατωνική φιλοσοφία, είναι η άνοδος της ανθρώπινης ψυχής προς τις Ιδέες (του αγαθού, της αλήθειας, του κάλλους), τα καθαρά αρχέτυπα, των οποίων αποτελούν ατελείς απομιμήσεις τα αντικείμενα του αισθητού κόσμου (είδωλα, μιμήματα). Η ψυχή μέσα από τη θέαση των ιδεών, που είναι αιώνιες, αναλλοίωτες και αμιγείς, γίνεται όμοια τους και αθάνατη κι αυτή. Ο πλατωνισμός άσκησε συνεχή επιρροή, τροφοδοτώντας –μέσω του νεοπλατωνισμού– πάμπολλα ρεύματα της μεταγενέστερης σκέψης και ιδιαίτερα εκείνα που ήταν στραμμένα στον ιδεαλισμό και την υπερβατικότητα.
[10] ΣτΜετ. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς (περ. 150 - 216/220 μ.Χ.), από τους σημαντικότερους χριστιανούς συγγραφείς, προερχόταν από μη χριστιανική οικογένεια και αφού αναζήτησε δασκάλους σε διάφορες πόλεις, κατέληξε στην Αλεξάνδρεια, όπου μαθήτευσε κοντά στον χριστιανό διδάσκαλο Πάνταινο. Είχε αίσθηση της σωστής γλώσσας, ήταν βαθύς γνώστης της ελληνικής γραμματείας και μυθολογίας, κάτοχος της ποίησης, της επιστήμης και, κυρίως, της φιλοσοφίας. Αναγνώρισε τη σπουδαιότητα της ελληνικής φιλοσοφίας για τον ανερχόμενο Χριστιανισμό και ενσωμάτωσε αρκετά στοιχεία στη διδασκαλία του. Με τον Κλήμη ο Χριστιανισμός διευρύνει το άνοιγμά του προς την ελληνική φιλοσοφική παράδοση, αλλά και το πεδίο της αντιπαράθεσης.
[11] ΣτΜετ. Ο Ωριγένης (185-254 μ.Χ.) ήταν ένας πολυμαθέστατος χριστιανός θεολόγος, μαθητής του Κλήμη του Αλεξανδρέα, του Πάνταινου και του νεοπλατωνικού φιλόσοφου Αμμώνιου Σακκά. Άφησε πίσω του τεράστιο έργο και αποτελεί σημαντικό σημείο αναφοράς της χριστιανικής γραμματείας, κάποιες όμως από τις διδασκαλίες του, που ήταν έντονα πλατωνικές και πλωτινικές, δίχαζαν τους χριστιανούς και οδήγησαν στον αφορισμό του από την Πέμπτη Οικουμενική Σύνοδο.
[12] ΣτΜετ. Στο έργο του επίσκοπου Νύσσης (335-394 μ.Χ.) Γρηγόριου, ανευρίσκονται επιδράσεις όλων των περιόδων της φιλοσοφίας, ακόμη και της προσωκρατικής. Ο Γρηγόριος εξετάζει το θεολογικό, το κοσμολογικό και το ανθρωπολογικό ζήτημα. Αναφέρεται στην Αγ. Τριάδα, τη σάρκωση του Χριστού, την πλάση του ανθρώπου και σε άλλα συναφή θέματα, όπως το ζήτημα του Είναι και του χρόνου, της ύλης, του Θεού κ.λπ. Απορρίπτει την ύπαρξη ενός αέναου αγώνα μεταξύ καλού και κακού και, αναφερόμενος στην ελευθερία του ανθρώπου, έρχεται σε αντίθεση προς τη στωική διδασκαλία για την ειμαρμένη. Αφού ο άνθρωπος απομακρύνθηκε από τον Θεό με την πονηρή χρήση του νου του, αυτό σημαίνει ότι μπορεί με την αγαθή χρήση του να επανέλθει. Ο σωστός βίος είναι ο "κατά Χριστόν". Αυτός ο βίος μπορεί να βρει βοήθεια στην έξω φιλοσοφία, ιδιαίτερα την ηθική και τη φυσική.
[13] ΣτΜετ. Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης είναι το ψευδώνυμο του άγνωστου συγγραφέα ενός σώματος χριστιανικών κειμένων του 6ου, πιθανότατα, αιώνα. Σ' αυτά τα έργα επιχειρείται η σύμμειξη Πλατωνικής Φιλοσοφίας και Χριστιανισμού. Η επιτυχία τους ήταν πολύ μεγάλη και επηρέασαν έντονα τη φιλοσοφική και θεολογική σκέψη σ' όλο τον Μεσαίωνα. Διάχυτη στα έργα αυτά είναι η διάκριση ανάμεσα στην καταφατική και στην αποφατική θεολογία. Η καταφατική αποδίδει στον Θεό το σύνολο των ιδιοτήτων που χαρακτηρίζουν τα παραγόμενα όντα. Ο Θεός ονομάζεται, π.χ., ουσία, ζωή, νους, υπό την έννοια ότι χορηγεί τις ιδιότητες αυτές, μέσα από την εκδήλωση των ενεργειών του, σε ό,τι παράγει. Η αποφατική αφαιρεί από τον Θεό κάθε όνομα, όχι γιατί στερείται των ιδιοτήτων των όντων, αλλά γιατί τις υπερβαίνει.
[14] ΣτΜετ. Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός (674-749 μ.Χ. περ.), Σύρος μοναχός και πρεσβύτερος, γεννήθηκε στη Δαμασκό, που ήταν τότε υποταγμένη στους Σαρακηνούς. Ο πατέρας του, Σέργιος, ήταν διοικητής της Δαμασκού, και είχε την ευθύνη των οικονομικών του χαλίφη των Αράβων. Οξύτατη ποιητική διάνοια με στοχασμό και έργο που άσκησε σημαντική επίδραση τόσο στην ανατολική όσο και στη δυτική θεολογία, ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός επιχείρησε στο έργο του Πηγή της γνώσεως μια λογική ανάλυση του όντος κατά το πρότυπο του Αριστοτέλη. Είναι άγιος τόσο της Ορθόδοξης και της Καθολικής, όσο και της Λουθηρανικής και της Αγγλικανικής εκκλησίας.
[15] ΣτΜετ. Ο Φώτιος (820-891), βυζαντινός σοφός και πατριάρχης Κων/πόλεως με τεράστιο συγγραφικό έργο, υπήρξε δάσκαλος του μετέπειτα αρχιεπισκόπου Καισαρείας και νεοπλατωνικού φιλοσόφου Αρέθα και του αυτοκράτορα Λέοντα Στ' του Σοφού. Ήταν πνεύμα καλλιεργημένο και ευρύ και θεωρείται πρόδρομος της Αναγέννησης. Προσπάθησε να δημιουργήσει πιο στενές σχέσεις ανάμεσα στη φιλοσοφία και στη θεολογία, ώστε, μελετώντας τους κλασικούς συγγραφείς, οι Βυζαντινοί να θυμηθούν ότι ανήκουν στο "τίμιον γένος των Ελλήνων". Έτρεφε ζωηρό ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία "καθ’ αυτήν" και όχι ως βοηθό της θεολογίας, όπως την έβλεπαν ως τότε. Απέρριψε την πλατωνική θεωρία των "ιδεών", θεωρώντας ότι η προΰπαρξη τους προσδιορίζει έναν αδύναμο δημιουργό, έναν απλό τεχνίτη, και έδειξε προτίμηση στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη.
[16] ΣτΜετ. Ο Μάξιμος ο Ομολογητής (580-662 μ.Χ.), από τους σημαντικότερους θεολόγους και εκκλησιαστικούς συγγραφείς του Βυζαντίου, καταγόταν από επιφανή οικογένεια της Κωνσταντινούπολης και σε νεαρή ηλικία εντάχθηκε στην αυτοκρατορική διοίκηση. Το 613/614 έγινε μοναχός. Ιστορική έμεινε η στάση του απέναντι στον μονοθελητισμό, εξαιτίας της οποίας δικάστηκε και εξορίστηκε επανειλημμένως. Υποστήριξε ότι στον ενσαρκωθέντα θείο Λόγο συνυπάρχουν ασυγχύτως το θείο και το ανθρώπινο στοιχείο, δύο θελήσεις και δύο ενέργειες. Η συνάφειά τους αντανακλά την ελεύθερη πράξη του Λόγου, που προσέλαβε πλήρως το ανθρώπινο στοιχείο. Είναι άγιος τόσο της Ορθόδοξης και της Καθολικής, όσο και της Λουθηρανικής και της Αγγλικανικής εκκλησίας.
[17] ΣτΜετ. Ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος (950-1022) θεωρείται ίσως ο πιο πρωτότυπος θεολόγος του Βυζαντίου και δημιούργησε δική του σχολή, της οποίας οι ζωηρές απηχήσεις και η ακτινοβολία φτάνουν ως τον τελευταίο μεγάλο βυζαντινό μυστικό, τον Νικόλαο Καβάσιλα (14ος αι.). Άξονας της διδασκαλίας του ήταν η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος, μετά την πτώση, δεν είναι ελεύθερος, αλλά δούλος της αμαρτίας, του μένει όμως ένα μοναδικό στοιχείο αυτεξουσιότητας, η θέληση να λυτρωθεί, και τρόπος σωτηρίας δεν υπάρχει άλλος από την πίστη και την προσήλωση στον Θεό. Η διδασκαλία αυτή που επιζητεί την ένωση του ανθρώπου με το Θεό διαφέρει από αυτήν του Πλάτωνα, που θεωρεί ότι ο άνθρωπος μπορεί μόνο να ομοιάσει με το θείο.
[18] ΣτΜετ. Ο άγιος Νικόλαος Καβάσιλας (1322-1391) ήταν Βυζαντινός συγγραφέας, επίσκοπος Θεσσαλονίκης και ο τελευταίος διαπρεπής μυστικιστής της Ανατολικής Εκκλησίας. Ξεχώρισε με το σύγγραμμά του Περί της εν Χριστώ ζωής, το οποίο δεν έχει το αντίστοιχό του στη βυζαντινή ασκητική ως προς την οικονομία της συγγραφής και εξαρτάται από τα συγγράμματα του (ψευδό) Διονυσίου Αρεοπαγίτη, του μόνου συγγραφέα ο οποίος μνημονεύεται, μία φορά. Αναμείχθηκε και στις θεολογικές έριδες του καιρού του, ως ο κυριότερος από τους οπαδούς της κινήσεως των Ησυχαστών και του Γρηγορίου Παλαμά.
[19] ΣτΜετ. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς (1296 - 1359) σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης και στράφηκε αποκλειστικά σχεδόν προς τη θεολογία, έζησε την ασκητική ζωή και, τέλος, έγινε επίσκοπος Θεσσαλονίκης το 1346. Ήλθε σε σύγκρουση με τη σχολαστική αντίληψη του Καλαβρού Βαρλαάμ και υπερασπίστηκε τον ησυχασμό, διδάσκοντας ότι ο θεός δεν είναι ακατάληπτος και αναπόδεικτος. Οι "ενέργειες" του θεού, αλλά όχι η ουσία του, φανερώνονται στον άνθρωπο που, δια της νοερής προσευχής, της πίστης και της καρδιακής καθαρότητας, μπορεί να δει το θείο φως, που είναι ουσιαστικό και όχι συμβολικό και φανερώνει ακριβώς τις θείες ενέργειες. Πρόκειται, κατά τον Παλαμά, για το ίδιο φως με αυτό της Μεταμόρφωσης στο Θαβώρ. Η Εκκλησία δέχθηκε τη διδασκαλία του και, εννιά χρόνια μετά τον θάνατό του, τον κατέταξε στους αγίους.
[20] ΣτΚΠ Στο αγγλικό κείμενο: Dionysios: Epist. IX, 1.P.G.3, 1105 CD.
Διονύσιος Αρεοπαγίτης: Επιστολή Ένατη, Ελληνική Πατρολογία, 3ος Τόμος.
[21] ΣτΜετ. Ο Μιχαήλ Ψελλός (1018-1078) ήταν Βυζαντινός λόγιος και φιλόσοφος, σημαντική μορφή και τολμηρό πνεύμα για την εποχή του. Δίδαξε στο Πανδιδακτήριο, το πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης, και εισήγαγε έναν ανανεωμένο νεοπλατωνισμό. Ο Ψελλός ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία, την πολιτική, τη ρητορική, αλλά και με την αριθμητική, τη γεωμετρία, τη μουσική και την αστρονομία (την πλατωνική τετρακτύν). Θαύμαζε τον Πλούταρχο, τον Θουκυδίδη, τον Λυσία. Τη φιλοσοφία τη θεωρεί προπαρασκευή του νου για την κατάκτηση της μεταφυσικής· και ενώ χρησιμοποιεί τη Λογική του Αριστοτέλη ως μια τέτοια προπαρασκευή, το υλικό της μεταφυσικής το αντλεί από τον Πλάτωνα, τον Πλωτίνο, τον Πρόκλο. Η ενασχόλησή του με κάθε περιοχή της ανθρώπινης γνώσης δημιούργησε υποψίες και τον ανάγκασε να προβεί σε ομολογία πίστεως.
[22] ΣτΜετ. Ο Ιωάννης ο Ιταλός (1025 – 1090), βυζαντινός φιλόσοφος του Μεσαίωνα, αξιωματούχος της βυζαντινής αυλής και πρεσβευτής, καταγόταν από την Καλαβρία και σπούδασε στη Νότια Ιταλία και στην Κωνσταντινούπολη υπό τον Μιχαήλ Ψελλό, τον οποίο και διαδέχτηκε. Θέσεις του, όπως ότι η φιλοσοφική ορθολογική σκέψη μπορεί να διερευνήσει θρησκευτικά ζητήματα που άπτονται εκκλησιαστικών δογμάτων, προκάλεσαν σημαντική αντίδραση και το 1082 κρίθηκε ένοχος από σύνοδο όπου συμμετείχαν ο πατριάρχης Ευστράτιος Γαριδάς, ο αυτοκράτορας Αλέξιος Κομνηνός κ.α. Περιορίστηκε σε μοναστήρι, όπου αναίρεσε τη διδασκαλία του και απαλλάχθηκε από τις κατηγορίες. Η προσπάθειά του να συνδέσει την πλατωνική μεταφυσική με την αριστοτελική διδασκαλία και, γενικά, ο εκλεκτικισμός του επηρέασαν σημαντικά φιλοσόφους και στα δυο τμήματα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
[23] ΣτΜετ. Γεμιστὸς-Πλήθων Γεώργιος, «Περὶ ὧν Ἀριστοτέλης πρὸς Πλάτωνα διαφέρεται»
[24] ΣτΚΠ Δείτε και Taylor, J.W.: Georgius Gemistus Pletho's Criticism of Plato and Aristotle, University of Chicago, 1921, p. 7.
[25] ΣτΜετ. Ο Μαρσίλιο Φιτσίνο (1433 – 1499) ήταν Ιταλός αναγεννησιακός φιλόσοφος, πρωτεργάτης του νεοπλατωνισμού στο ανθρωπιστικό κίνημα, και έδρασε στη Φλωρεντία μέσα στην αυλή των Μεδίκων ηγεμόνων. Ήταν μεταφραστής του Πλάτωνα και του Πλωτίνου και διευθυντής της Ακαδημίας της Φλωρεντίας, μιας απόπειρας αναβίωσης της Ακαδημίας του Πλάτωνα, που άσκησε τεράστια επιρροή στην πορεία και το περιεχόμενο της ιταλικής Αναγέννησης και στην ανάπτυξη της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας.
[26] ΣτΜετ. Ελληνικά κείμενα μυστικής φιλοσοφίας, έντονα μυστικιστικά με αναμεμιγμένα στοιχεία από τις πλατωνικές θεωρίες, του 2ου και 3ου αι. μ.Χ., με τη μορφή διαλόγων, όπου ο δάσκαλος Ερμής ο Τρισμέγιστος, μυθολογικό πρόσωπο πιθανότατα σχετιζόμενο με τον θεό των Αιγυπτίων Θωθ, διδάσκει έναν μαθητή. Τα κείμενα εξετάζουν τη φύση του θείου, του νου, της φύσης του κόσμου και κάποια ασχολούνται με την αλχημεία, την αστρολογία και παρόμοια θέματα.
[27] ΣτΚΠ Alexandre's edition of Plethon's Laws, with French trans. by Pellissier, Paris 1858: Traite des Lois, p. 130.
Δείτε και Tozer, A Byzantine Reformer, in J.H.S. VII, 1886, p. 353ff.
ΣτΜετ. Δείτε σχετικά και Β.Ν.Τατάκης, Πλήθωνος Νόμων Ξυγγραφή, εκδ. C. Alexandre, Παρίσι 1858, (ανατυπ. 1966).
[28] ΣτΜετ. Ο θρησκευτικός προφήτης των Περσών Ζωροάστρης ή Ζαρατούστρα, που παραμένει ακαθόριστη η εποχή δράσης του (μεταξύ 18ου και 6ου αι. π.Χ., το πιθανότερο), μετάλλαξε την πατροπαράδοτη πολυθεϊστική θρησκεία σε μονοθεϊσμό. Ο ζωροαστρισμός ακμάζει από το 600 π.Χ. μέχρι το 600 μ.Χ., όταν αναγορεύεται σε επίσημη θρησκεία των Αχαιμενιδών και Σασσανιδών βασιλέων της Περσίας. Η άρνηση του ανθρωπομορφισμού στο θείο, που διαχωρίζεται ριζικά από τον άνθρωπο, τη φύση και τον κόσμο, η έμφαση στις ηθικές αρετές, η δυνατότητα επιλογής ανάμεσα στο καλό και το κακό, που βρίσκονται σε αιώνιο πόλεμο, είναι χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ζωροαστρισμού.
[29] ΣτΜετ. Ο Πυθαγόρας ο Σάμιος, (πιθανόν, 580 - 490 π.Χ.) υπήρξε σημαντικός Έλληνας φιλόσοφος, μαθηματικός, γεωμέτρης και θεωρητικός της μουσικής. Θεωρείται ο κατεξοχήν θεμελιωτής των ελληνικών μαθηματικών και δημιούργησε ένα άρτιο σύστημα για την επιστήμη των ουρανίων σωμάτων, που κατοχύρωσε με όλες τις σχετικές αριθμητικές και γεωμετρικές αποδείξεις. Ο ασκητισμός, η μυστικότητα και η έντονη επιστημονική έρευνα είναι βασικά χαρακτηριστικά της πυθαγόρειας διδασκαλίας. Το γεγονός ότι οι πληροφορίες για τη σχολή και το έργο του Πυθαγόρα στερούνται αμεσότητας συνέβαλε στη δημιουργία του θρύλου του θαυματοποιού ή του σαμάνου.
[30] ΣτΜετ. Ο Γερμανός Γιόχαν Βόλφγκανγκ Φον Γκαίτε (1749-1832), που γεννήθηκε στη Φρανκφούρτη ήταν ποιητής, πεζογράφος, λόγιος και θεωρείται ένας απ’ τους πλέον ολοκληρωμένους δημιουργούς. Το έργο του αποτελείται από ένα πλήθος τραγουδιών, ποιημάτων, αφηγημάτων, θεατρικών έργων, μυθιστορημάτων, επιστολών, επιστημονικών πραγματειών. Ο Φάουστ, το κορυφαίο δημιούργημα του, είναι μία τραγωδία, όπως την χαρακτηρίζει ο δημιουργός, και φανερώνει την τραγικότητα του ανθρώπου, που από τη μία πλευρά θέλει να υψωθεί και από την άλλη να μείνει στη γη.
[31] ΣτΜετ. Ο Ουίλλιαμ Μπλέικ (1757-1827), ένας από τους σημαντικότερους Άγγλους ποιητές και παράλληλα ζωγράφος, χαράκτης, εικονογράφος, υπήρξε μυστικιστής και οραματιστής και αναμφισβήτητα ένας από τους πλέον εκκεντρικούς και πολύπλευρους καλλιτέχνες. Κατόρθωσε να δημιουργήσει και να απεικονίσει ένα εξαιρετικά πολύπλοκο προσωπικό μυθολογικό σύστημα και, αν και στην εποχή του χλευάστηκε ως παράφρων, σήμερα αναγνωρίζεται ως ο αυθεντικότερος και πιο εκλεκτός από τους ρομαντικούς ποιητές και θεωρείται μια από τις σημαντικότερες μορφές της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
[32] ΣτΜετ. Ο Φρειδερίκος Βίλχελμ Νίτσε (1844-1900), σημαντικός Γερμανός φιλόσοφος και φιλόλογος, καταγόταν από βαθιά θρησκευόμενη οικογένεια που τον προόριζε για κληρικό. Όμως, κατά τα μετεφηβικά του χρόνια στράφηκε στον χώρο της φιλοσοφίας. Σπούδασε κλασική φιλολογία στη Βόννη και τη Λειψία και μόλις 25 ετών, διορίστηκε καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Βασιλείας, στην Ελβετία, και από τότε ξεκίνησε το πολύμορφο συγγραφικό του έργο. Πληθώρα συγγραμμάτων του γράφτηκαν με οξύ και επιθετικό ύφος και, για πολλούς, υπήρξε η πιο μαχητική και απελπισμένη φωνή διαμαρτυρίας για την απαξίωση όλων των ανθρώπινων ιδανικών και αξιών. Το έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, περίοδο όπου αναγνωρίστηκε ως ένας από τους μείζονες φιλοσόφους.
[33] ΣτΜετ. Ο κυριότερος εκπρόσωπός της λεγόμενης σχολής της Ελέας της Κάτω Ιταλίας, ο Παρμενίδης (περ.515-440 π.Χ.), υποστήριξε ότι η ενότητα των πραγμάτων του κόσμου δεν βασίζεται σε μια κοινή υποκείμενη φυσική ουσία, αλλά στην ίδια τους την οντότητα. Το αληθινό ον είναι διαφορετικό απ’ αυτό που μας δίνουν οι αισθήσεις και η επιστήμη της γνώσης διαφορετική από την υποκειμενική γνώμη. Η θεωρία του είναι διάχυτη από την αμφιβολία κατά πόσο οι αισθήσεις μπορούν να μας δώσουν την αντικειμενική αλήθεια. Ο Παρμενίδης είναι ο φιλόσοφος του είναι, σε αντίθεση με τον Ηράκλειτο, που είναι ο φιλόσοφος του γίγνεσθαι. Αποδέχεται τη μοναδικότητα, την ενότητα και την αιωνιότητα του ηρακλειτικού όντος, αδυνατεί όμως να κατανοήσει την κινητικότητα και τη μεταβλητότητά του και, γι’ αυτό, χωρίζει τον κόσμο σε πραγματικό και σε φαινομενικό. Με τον Παρμενίδη εγκαταλείπεται ο λεγόμενος υλοζωισμός των ιώνων φυσιολόγων και εγκαινιάζεται η μεταφυσική και η οντολογία. Με τη θεωρία του για το ον (αγέννητο, ακατάλυτο, αμετάβλητο, απλό και με καθορισμένα όρια) ο Παρμενίδης προκάλεσε πολλαπλές αντιδράσεις σε διαφορετικά πεδία έρευνας, που από τότε ακριβώς αυτονομήθηκαν και εξελίχθηκαν σε ειδικούς τομείς της Φιλοσοφίας και της Επιστήμης: στο γνωσιοθεωρητικό και το λογικό, στο οντολογικό και το μεταφυσικό, στο φυσικό και το μαθηματικό.
[34] ΣτΜετ. Ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος (περ. 540-480 π.Χ.), κορυφαίος φιλόσοφος του αρχαίου κόσμου, ένας από τους μεγαλοφυέστερους στοχαστές όλων των εποχών, υποστήριξε ότι οι φαινομενικά αντίθετες καταστάσεις, τάσεις και δυνάμεις, συνδέονται με μια συνεκτική σχέση αρμονίας και άνοιξε τον δρόμο για να μελετηθούν ως ειδικά προβλήματα, από τις μεγάλες φιλοσοφικές και επιστημονικές σχολές του 5ου αιώνα, η ταυτότητα και η ετερότητα, η αλλοίωση και η μεταβολή, η κίνηση και ή σχέση, ο χώρος και ο χρόνος, το συνεχές και η διαιρετότητα της ύλης, προβλήματα που κατέληξαν στη διατύπωση της Ατομικής φυσικής των αρχαίων. Ο κόσμος για τον Ηράκλειτο δεν είναι αποτέλεσμα δημιουργίας ή γένεσης, αλλά προϋπάρχει προαιώνια και περιγράφεται ως ζωντανή φωτιά, η οποία εναλλάξ δυναμώνει και εξασθενεί, χωρίς ποτέ να σβήνει εντελώς. Το αείζωον πυρ του Ηράκλειτου, το οποίο και ονομάζει και Ένα ή Λόγο, είναι μια κοσμολογική σταθερά που κινείται και μεταμορφώνεται αέναα. Η διαρκής κίνηση και μεταβολή αποτελεί το θεμελιώδες χαρακτηριστικό της πραγματικότητας, το οποίο εξέφρασε ο φιλόσοφος με την εικόνα ενός ποταμού που παραμένει ίδιος, ενώ το νερό που κυλάει μέσα του αλλάζει διαρκώς. Αντίθετα με κάποιους από τους οπαδούς του, ο φιλόσοφος μάλλον δεν πίστευε σε μια καθολική ροή και μεταβολή, αλλά επέμενε στη σύνδεση αυτής της μεταβολής με σταθερές παραμέτρους.
[35] ΣτΚΠ Όλα τα αποσπάσματα από το Corpus Hermeticum προέρχονται από την εξής έκδοση: Corpus Hermeticum. Hermetica of Trismegistus. Ed. and Trans. by Walter Scott, Oxford, 1924.
[36] ΣτΜετ. Ψαλτήριον (Ψαλμοί Δαυίδ), Ψαλμ. ρλη΄ 7-10, Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος
[37] ΣτΜετ. Ο Γεννάδιος ο Β’ ο Σχολάριος (1398-1472), θεολόγος και φιλόσοφος, διετέλεσε Πατριάρχης μετά την Άλωση, εξασφάλισε προνόμια από τον Μωάμεθ τον Β’ και, επίσης, ίδρυσε την Πατριαρχική Σχολή. Ήταν μαθητής του Πλήθωνα και του μητροπολίτη Εφέσου Μάρκου Ευγενικού. Φιλοσοφικά, ήταν φανατικός οπαδός του αριστοτελισμού και, σίγουρα, αυτή ήταν μια βασική αιτία της σύγκρουσής του με τον Πλήθωνα. Υπήρξε πολυγραφότατος και το συνολικό έργο του εκδόθηκε σε οκτώ τόμους.
[38] ΣτΜετ. Ο Πίκο Ντέλλα Μιράντολα ήταν(1463 - 1494) Ιταλός φιλόσοφος που εντρύφησε στον αριστοτελισμό στην Πάντοβα και στο Παρίσι και υπήρξε φίλος των Μαρσίλιο Φιτσίνο και Τζιρόλαμο Σαβοναρόλα. Κατά τον Πίκο οι στοχαστές όλων των εποχών εκφράζουν ο καθένας με τον τρόπο του μιαν άποψη της αλήθειας που, όντας μοναδική, συνιστά τελικά τον συνδετικό μεταξύ τους κρίκο. Στη βάση αυτή, ο Ντέλλα Μιράντολα προσπάθησε να επιτύχει τον εναρμονισμό 900 θέσεων από εντελώς διαφορετικές φιλοσοφικές θεωρίες, όπως πλατωνισμό, αριστοτελισμό, αβερροισμό, θωμισμό και καβαλιστικές θεωρίες. Συνέγραψε, επίσης, έργο κατά της αστρολογίας, όπου υποστήριξε ότι η αστρολογία δεν δύναται να ερμηνεύσει την ποικιλία των κοσμικών φαινομένων και ότι, ως μαντική επιστήμη, αναιρεί την ανθρώπινη ελευθερία εξαρτώντας την από τις κινήσεις των πλανητών.
[39] ΣτΜετ. Ο Τζιορντάνο Μπρούνο (1548-1600), που νεαρός κατετάγη στο Τάγμα των Δομινικανών αλλά το 1566 κρίθηκε ως ύποπτος αιρετικός, ήταν Ιταλός φιλόσοφος, από τους πρώτους που απέρριψαν την αριστοτελική αντίληψη του πεπερασμένου σύμπαντος και υποστήριξαν την κοπερνίκεια θέση, για να καταλήξει σε έναν πανθεϊστικό ουμανισμό. Ταξίδεψε πολύ στην Ευρώπη και δημοσίευσε έργα του στο Παρίσι, στην Οξφόρδη, στη Βιτεμβέργη και στην Φραγκφούρτη. Στη Βενετία, μετά από καταγγελία ενός μαθητή του, καταδικάστηκε και κάηκε στην πυρά με εντολή της Ιεράς Εξέτασης.
[40] ΣτΜετ. Άγγλοι θεολόγοι και φιλόσοφοι που έδρασαν τον 17ο αιώνα στο πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ. Επηρεασμένοι από την πλατωνική θεωρία προσπάθησαν να επαναπροσδιορίσουν τη χριστιανική θεολογία και ηθική. Υποστήριξαν ότι η αμαρτία δεν έχει εξαλείψει από τον άνθρωπο το "φυσικό φως" αλλά στο πνεύμα του κάθε ανθρώπου το "κερί του Θεού" εξακολουθεί να φέγγει και να οδηγεί στην αλήθεια, την οποία οι ευγενέστεροι άνδρες, όπως ο Πλάτων, βλέπουν με μεγάλη διαύγεια. Οι πιο επιφανείς εκπρόσωποι του κινήματος αυτού ήταν οι Ραλφ Κέντγουορθ, Μπέντζαμιν Ουίτσκοτ, Τζον Σμιθ, Χ. Μορ. Η σκέψη τους άσκησε επίδραση στους βρετανούς θεωρητικούς της ηθικής Α. Σάφτσμπερυ και Ρ. Πράις, καθώς και στον ρομαντικό ποιητή Σ. Τ. Κόλεριτζ.
[41] ΣτΚΠ Όλα τα αποσπάσματα κειμένων του Νίτσε προέρχονται από τις αγγλικές μεταφράσεις των έργων του, που επιμελήθηκε ο Όσκαρ Λεβί (Oscar Levy).
ΣτΜετ. (Will to Power l, aph. 427)
[42] ΣτΜετ. (Appendix to Birth of Tragedy)
[43] ΣτΜετ. (Twilight of the Idols, pp. 119-120)
[44] ΣτΜετ. (Ecce Homo pp. 138-139)
[45] ΣτΜετ. (Ecce Homo, p. 141)
[46] ΣτΜετ. (Beyond Good and Evil, aph. 201)
[47] ΣτΜετ. Marriage of Heaven and Hell, Nonesuch Blake, ed. Keynes, London, 1941, p. 187.
[48] ΣτΜετ. (Twilight of the Idols, p. 26)
[49] ΣτΜετ. (Beyond Good and Evil, aph. 260)
[50] ΣτΜετ. (Zarathustra, p. 7)
[51] ΣτΜετ. (Ecce Homo, p. 142)
[52] ΣτΜετ. (Antichrist, p. 146)
[53] ΣτΜετ. (Will to Power, l, aph. 147)
[54] ΣτΜετ. (Ecce Homo, IV, 9)
Βασικές πηγές για τις παραπάνω σημειώσεις: Φιλοσοφικό & Κοινωνιολογικό Λεξικό (Κ. ΚΑΠΟΠΟΥΛΟΣ, ΑΘΗΝΑ 1994), Britannica Online Encyclopedia, Πάπυρος Larousse - Το Παπυράκι (ΠΑΠΥΡΟΣ, 2003), Wikipedia (The Free Encyclopedia), Livepedia (Ελληνική Ελεύθερη Εγκυκλοπαίδεια)
*** Η παρούσα μεταφραστική προσπάθεια εστιάστηκε στη διατήρηση μιας ισορροπίας ανάμεσα σ’ έναν σημασιολογικό (semantic) και έναν επικοινωνιακό (communicative) προσανατολισμό. Είχε, δηλαδή, σα στόχο, η μετάφραση να είναι όσο το δυνατόν πιο κατανοητή και κοντά στο πνεύμα της καθημερινής γλώσσας, χωρίς να θυσιάζει το νόημα του κειμένου και το ύφος του συγγραφέα. Επίσης, δεν έγιναν προσπάθειες «ερμηνείας» του συγγραφέα και στο βαθμό που ήταν δυνατόν μεταφέρθηκαν κατά λέξη (literally) τα γραφόμενά του.
