url : https://www.ellopos.gr/papaioannou.asp
Με βάση αυτό το μεγαλειώδες όραμα όπου ο απολλωνισμός της προόδου συμφιλιώνεται με τον διονυσιασμό της καθαρτήριας επανάστασης, ο Μαρξ επανατοποθέτησε τη διαλεκτική του Χέγκελ. Στον Μαρξ, όπως και στον Χέγκελ, ο γενικός προσανατολισμός της ιστορίας είναι ο ίδιος: η ιστορία είναι πάντα η ιστορία της απελευθέρωσης του ανθρώπου, η προοδευτική πραγματοποίηση της ελευθερίας· αλλά το κίνητρό της δεν είναι πια η «πρόοδος στη συνείδηση της ελευθερίας» αλλά η «ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων» και η υποτιθέμενη προέκτασή της στην πάλη των τάξεων. «Οι άνθρωποι», λέει ο Μαρξ, «απελευθερώνονται κάθε φορά στο μέτρο που οι υπάρχουσες παραγωγικές δυνάμεις, και όχι το ιδανικό τους για τον άνθρωπο, τους μέλλει και τους επιτρέπει να απελευθερωθούν».[53] Οι παραγωγικές δυνάμεις προωθούν την ιστορία και πραγματοποιούν την ελευθερία μέσω της πάλης των τάξεων η οποία επιτρέπει την επικράτηση της εκμεταλλευόμενης τάξης της προηγουμένης περιόδου: «πάντα η κακή πλευρά της κοινωνίας (η εκμεταλλευόμενη τάξη) επικρατεί πάνω στην όμορφη πλευρά»· είναι η κακή πλευρά που «παράγει την κίνηση που δημιουργεί την ιστορία συγκροτώντας την πάλη».[54]
Ο Μαρξ πίστευε ότι είχε διαμορφώσει μια «μονιστική» θεωρία ή ότι είχε ενοποιήσει το κοινωνικό γίγνεσθαι. Στην πραγματικότητα βρισκόμαστε μπροστά σε δύο αντιλήψεις, εντελώς διαφορετικές, για τις «κινητήριες δυνάμεις» της ιστορίας. Η «αντικειμενική» περιγραφή της εξέλιξης ως ντετερμινισμού των παραγωγικών δυνάμεων και η «υποκειμενική» περιγραφή της πορείας της ιστορίας ως πάλης των τάξεων δεν είναι τόσο συντονισμένες μεταξύ τους όσο πίστευε ο Μαρξ. Πέρα απ' αυτό, ο Μαρξ ο ίδιος ήξερε πολύ καλά ότι καμία από τις τάξεις που απαριθμούνται στο Μανιφέστο δεν ήταν ικανή να παίξει τον επαναστατικό και δημιουργικό ρόλο που της είχε αποδώσει. Σε καμία περίπτωση η πάλη ανάμεσα στους ελεύθερους και τους δούλους, τους πατρικίους και τους πληβείους, τους βαρώνους και τους δουλοπάροικους, τους μάστορες και τους καλφάδες δεν κατέληξε σε έναν «επαναστατικό μετασχηματισμό» της κοινωνίας.
