url : https://www.ellopos.gr/papaioannou.asp
Έτσι ο Μαρξ μπορεί να πει (όχι χωρίς κάποια υπερβολή) ότι η «δουλεία παρέμεινε η βάση της παραγωγής» σε όλη τη διάρκεια της αρχαίας ιστορίας και ότι η πάλη των τάξεων «τελείωσε στη Ρώμη με την ήττα και την καταστροφή του χρεωμένου πληβείου που αντικαταστάθηκε από τον δούλο»: πουθενά στο έργο του δεν βρίσκουμε την παραμικρή αναφορά σε κάποια «ταυτόχρονη καταστροφή» των τάξεων της αρχαίας κοινωνίας. Επιπλέον δεν δυσκολεύτηκε καθόλου να ξεχάσει την «κακή πλευρά» της μεσαιωνικής κοινωνίας. Οι αγροτικές εξεγέρσεις, λέει, «έμειναν χωρίς το παραμικρό αποτέλεσμα» και οι καλφάδες «δεν κατόρθωσαν παρά να υποθάλψουν μικρές ανταρσίες σε μερικές συντεχνίες»[55]: είναι προφανές ότι το σχήμα που θεωρεί την πάλη των τάξεων ως κινητήρα της ιστορικής αλλαγής δεν είναι παρά μια προβολή στο παρελθόν της προβλεπόμενης νίκης του βιομηχανικού προλεταριάτου.
Αφού η υποτιθέμενη αντιστοιχία στον «αντικειμενικό» και τον «υποκειμενικό παράγοντα» αναιρέθηκε από τον ίδιο το δάσκαλο, είναι εμφανές ότι εναπόκειται μονάχα στις λιγότερο ή περισσότερο αυθαίρετες ή συγκυριακές προτιμήσεις των στιγμιαίων κατόχων της ορθοδοξίας η επικράτηση της θεωρίας που αποδίδει την απελευθέρωση του ανθρώπου στις «επιταγές» των παραγωγικών δυνάμεων πάνω σε εκείνη που την εξηγεί με τον ξεσηκωμό των εκμεταλλευομένων. Αυτό το αποφασιστικό βήμα έγινε από τον Στάλιν: έτσι η πάλη των τάξεων εξαφανίστηκε πλήρως από την καινούργια αντίληψη «των νόμων ανάπτυξης των κοινωνιών» που εκτίθεται στην περίφημη μπροσούρα για τον Διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό. Εδώ δεν είναι πια η επανάσταση που παίζει το ρόλο της «μαμμής της ιστορίας» αλλά η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων που ενισχύεται από τη φωτισμένη θέληση των κυρίαρχων τάξεων, οι οποίες είχαν κάθε φορά τη σωφροσύνη να υποκλίνονται στις απαιτήσεις της τεχνικής και να προσαρμόζουν το σύστημα εκμετάλλευσης στις επιταγές της προόδου.
