Ἀποσπάσματα
Σελ 13
Ὑπάρχουν ἡγεμόνες ἀνάξιοι γιὰ τὶς κοινωνίες τους, ἀλλὰ δὲν ὑπάρχουν ἄξιοι ἡγεμόνες ἀνάξιων κοινωνιῶν. Οἱ Ἀθηναῖοι μποροῦσαν νὰ ἔχουν τὸν Περικλῆ καὶ νὰ ξεπέφτουν στὸν Κριτία – οἱ Οὗννοι δὲν θὰ μποροῦσαν νὰ ἔχουν παρὰ μόνο Ἀττίλα. Ὁ τελευταῖος αὐτοκράτορας δὲν ἦταν κάποιο παράδοξο φαινόμενο μέσα σὲ ἕνα Βυζάντιο παρακμιακό, ἀλλὰ “ἐπισφράγισε μὲ ὑπέροχο τρόπο τὴ μακραίωνα ἱστορία τοῦ Βυζαντίου”,[107] καὶ ταυτόχρονα ἔγινε “ὁ πρῶτος νεομάρτυς τῆς Ἐκκλησίας μας”.[108] Ἔχουμε ὅλες τὶς μαρτυρίες ποὺ χρειάζονται γιὰ νὰ εἴμαστε βέβαιοι ὅτι ὁ πατέρας του, Μανουὴλ Β’ Παλαιολόγος, δὲν περιέπεζε μὲ κενὲς ρητορεῖες τὸν ἑαυτό του, τὴν κοινωνία του καὶ τὸν Θεό, τὴν ὥρα ποὺ ἔλεγε στοὺς Βυζαντινοὺς ὅτι ἡ Κωνσταντινούπολη “δὲν νικάει τόσο μὲ τὰ πλήθη καὶ τὰ ὅπλα, ὅσο μὲ τὴν ἀρετὴ καὶ τὸν λόγο της”.[109] Ὅταν αὐτὸ ἐπαναλαμβάνεται (δὲν εἶναι πρωτάκουστο[110]) σὲ ὥρα ἔσχατου κινδύνου, σημαίνει ἕνα μόνο, ὅτι κι ἂν συμβεῖ ἅλωση, πάντως θὰ νικήσει ἡ ἴδια ἡ ἀρετὴ τῆς Πόλης καὶ ὁ λόγος της. Οἱ Βυζαντινοὶ δὲν ἔπεσαν χωρὶς λόγο — ἀκόμη κι ἂν φαίνεται ἀπίστευτος ὁ Λόγος τους, ὑπερβολικὰ ἰδανικὸς ἢ καὶ ἀσήμαντος, ἐκεῖνοι πάντως καταλάβαιναν τί τοὺς ἔλεγε ὁ κυρ-Μανουήλ.
“Γιὰ χίλια ἑκατὸ χρόνια στεκόταν στὸν Βόσπορο μιὰ πόλη ὅπου τὸ πνεῦμα ἀποτελοῦσε ἀντικείμενο θαυμασμοῦ ... Πόλη οἱ ἡγεμόνες τῆς ὁποίας ἐπὶ αἰῶνες εἶχαν ἐμπνεύσει καὶ ἐνθαρρύνει μιὰ σχολὴ τέχνης χωρὶς ἀντίστοιχο στὴν ἀνθρώπινη ἱστορία ... ποὺ ἔβλεπε στὰ ἔργα τέχνης τὴν ἐνσάρκωση τοῦ θείου καὶ τὸν καθαγιασμὸ τῆς ὕλης. Αὐτὴ ἦταν, ἐπιπλέον, μιὰ μεγάλη κοσμοπολίτικη πόλη, ὅπου παράλληλα μὲ τὰ ἐμπορεύματα ἀνταλλάσσονταν ἐλεύθερα καὶ οἱ ἰδέες, καὶ τῆς ὁποίας οἱ πολίτες ἔβλεπαν τοὺς ἑαυτούς τους ὄχι ὡς μία φυλετικὴ ἑνότητα, ἀλλὰ ὡς κληρονόμους τῆς Ἑλλάδας καὶ τῆς Ρώμης, καθαγιασμένους ἀπὸ τὴ χριστιανικὴ πίστη”.[111]
[107] Τατάκης, Μελετήματα χριστιανικῆς φιλοσοφίας, ὅ.π., σ. 163.
[108] Κόντογλου, Ἡ πονεμένη Ρωμιοσύνη, ὅ.π., σ. 144.
[109] Μανουὴλ Β’ Παλαιολόγος, Ἐπιτάφιος εἰς τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ Θεόδωρον Παλαιολόγον, PG 156.188. Πρβλ. τοὺς “Ἀλεξανδρινοὺς Βασιλεῖς” τοῦ Καβάφη, (Ἅπαντα, τ. Α’, ὅ.π., σ. 35), γιὰ τὸ ὅτι, ἂν εἶναι μόνο “λόγια αὐτὰ καὶ θεατρικά”, ἡ ἴδια ἡ κοινωνία πρώτη τὸ γνωρίζει. Ἐντυπωσιακὸ ἐπίσης, ὅτι ἀκόμα καὶ τὰ ἰσλανδικὰ ἔπη “ὀνόμαζαν τὸν Βόσπορο Σγιάβινταρσουντ, δηλαδὴ στενὰ τῶν εὐσεβῶν. Τὸ βιβλίο τοῦ Σκάλχολτ, ποὺ βασίζεται στὶς διηγήσεις τῶν περιηγητῶν, ἐπαινεῖ τὴν Ἁγία Σοφία (‘Αἰγκισίφ’) σὰν τὸν πιὸ θαυμαστὸ ναὸ τῆς οἰκουμένης καὶ ἀπαριθμεῖ ὅλα τὰ ἱερὰ κειμήλια ποὺ ὑπῆρχαν στὴν πόλη.” – παραθέτει ὁ Ζήσης, Κωνσταντινούπολη καὶ Μόσχα, ὅ.π., σ. 23, ἀπὸ τὴν Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας, Καίμπριτζ, τ. Β’, σελ. 866-7.
[110] Χρήσιμη ἡ σύγκριση μὲ τὸν ἐνθρονιστήριο λόγο τῆς Αἰκατερίνης (1762), ποὺ ὄχι μόνο πρωτάκουστος ἦταν, ἀλλὰ εἶχε μιὰ οὑμανιστικὴ μόνο διάθεση, καὶ αὐτὴ ἀπὸ συναισθηματισμό, δηλαδὴ προορισμένη νὰ ἐξανεμιστεῖ μὲ τὸ πρῶτο ἀεράκι, ὅπως καὶ συνέβη.
[111] Ράνσιμαν, Ἡ ἅλωση τῆς Κωνσταντινούπολης, ὅ.π., σελ. 273-4. Γι' αὐτὸ “ἡ μόνη ἀπ' ὅλες τὶς φυλὲς τὶς ἐγκατεστημένες στὴν Αὐτοκρατορία ποὺ δὲν μπόρεσε ποτὲ νὰ συγχωνευτεῖ, ἐξαιτίας τῆς θρησκείας της, ἦταν οἱ Ἑβραῖοι. Ποτὲ ὡστόσο οἱ Ἑβραῖοι δὲν ἦταν πολυάριθμοι. Στὴ Μικρὰ Ἀσία ὑπῆρχαν κοινότητες Ἑβραίων ποὺ μιλοῦσαν ἑλληνικά, καὶ ἀπὸ τὸν 12ο τουλάχιστον αἰῶνα μικρὲς παροικίες βρίσκονταν σὲ ὅλες τὶς βυζαντινὲς πόλεις. Στὶς ἐπιχειρήσεις ὅμως δὲν εἶχαν μεγαλύτερη ἐξυπνάδα ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες ἢ τοὺς Ἀρμένιους, ἐνῶ, καθὼς φαίνεται, ἦταν ὑποχρεωμένοι νὰ πληρώνουν πρόσθετους φόρους καί, κατὰ περιόδους, ὑποφέρανε ἀπὸ διωγμούς. Ἂν ὡστόσο ἐκχριστιανίζονταν, μποροῦσαν νὰ μποῦν ἀκόμα καὶ στὶς τάξεις τῆς ἀριστοκρατίας [δὲν ἐτίθετο φυλετικὸ ζήτημα]. Ἡ ἀδελφὴ τῆς αὐτοκράτειρας Εἰρήνης παντρεύτηκε ἕναν ἀπόγονο κάποιου Σαρανταπήχου, ποὺ ἦταν Ἑβραῖος ἀποστάτης ἀπ' τὴν Τιβεριάδα” (βλ. Ράνσιμαν, Βυζαντινὸς πολιτισμός, ὅ.π., σ. 205).
Προηγούμενη Ἑνότητα - Ἑπόμενη Ἑνότητα
