Ἀποσπάσματα
Σελ 16
Ἡ ἑνότητα τοῦ Βυζαντίου μὲ τὴν ἀρχαιότητα ἐκτείνεται φυσιολογικὰ καὶ ἐσωτερικὰ σὲ “ὅλους τοὺς τομεῖς τῶν ἀρχαίων γραμμάτων —στοὺς ὁποίους περιλαμβάνονται καὶ ἡ ποίηση, τὸ θέατρο,[[206]] ἡ ρητορική, ἡ ἱστορία κτλ.—, τὸ ἰσλὰμ ἐνδιαφέρθηκε μόνο γιὰ τὶς θετικὲς ἐπιστῆμες καὶ γιὰ τὴ φιλοσοφία, καὶ μάλιστα ὄχι γιὰ ὅλη τὴ φιλοσοφία, παρὰ μόνο γιὰ τὴν ἀριστοτελικὴ λογικὴ καὶ γιὰ μερικὲς πλευρὲς λίγο πολὺ παραμορφωμένες τοῦ νεοπλατωνισμοῦ. Τὸ ἰσλὰμ ἔμεινε ἔτσι ἔξω ἀπὸ τὸν πνευματικὸ καὶ τὸν καλλιτεχνικὸ κόσμο τῶν Ἑλλήνων”,[207] καὶ δὲν μποροῦσε παρὰ νὰ μείνει, ἀμέτοχο ὅπως εἶναι στὶς ἀγωνίες τοῦ Ἀχιλλέα.
Ἔτσι μπορεῖ νὰ ἐξηγηθεῖ, ἄλλωστε, γιατί σήμερα ἀκόμη, ὅταν ἡ Τουρκία ἔχει ἐξοντώσει τὸν ἑλληνισμὸ ἀπὸ τὰ ἐδάφη της καὶ εἶναι ζήτημα ἂν ὑπάρχουν στὴν ἴδια τὴν Πόλη χίλιοι Ἕλληνες, συνεχίζεται ὁ διωγμὸς τοῦ Πατριαρχείου. Ὁ δῆθεν σεβασμὸς τοῦ ἰσλὰμ στὶς ‘θρησκεῖες τοῦ βιβλίου’ εἶναι γνωστὸ πὼς δὲν ὑφίσταται, ἐκτὸς ἂν σεβασμὸς εἶναι ἡ κακοποίηση καὶ οἱ γενοκτονίες. Ἡ οὐσιώδης καὶ ἰσχυρὴ πολιτισμικὴ ἀσυμβατότητα ἑλληνισμοῦ καὶ ἰσλάμ, εὐθύνεται γιὰ σειρὰ ἐπαναστάσεων, “πάνω ἀπὸ 20 ἀξιοσημείωτες ἐξεγέρσεις σημειώθηκαν σ’ ὅλη τὴ διάρκεια τῆς δουλείας”,[208] ἕως ὅτου ἀποτινάχθηκε ὁ ζυγός.
[206] Ὁ συγγραφέας ἐννοεῖ τὴν μελέτη τοῦ ἀρχαίου θεάτρου, γιατὶ οἱ Βυζαντινοὶ δὲν καλλιέργησαν τὴν θεατρικὴ τέχνη, μᾶλλον σπούδαζαν τὰ ἀρχαῖα αἰνίγματα μέσα στὸ φῶς τῆς χριστιανικῆς παράδοσης. Ἀκόμη καὶ ὁ Χριστὸς Πάσχων δὲν γράφηκε γιὰ παράσταση ἀλλὰ γιὰ ἀνάγνωση. Οἱ προοπτικὲς ποὺ δημιουργοῦσε ἡ χριστιανικὴ συνείδηση δὲν ἐπιδέχονταν θεατρικὴ χρήση, ἐφόσον τὴν παιδεία εἶχε ἀναλάβει ἡ προσωπικὴ σχέση γέροντα καὶ μαθητή, ‘μαζικὰ’ δὲ ἡ κοινὴ λατρευτικὴ ζωή, ὅπου ὑπῆρχε καὶ παραμένει ἕνα στοιχεῖο δραματικὸ ἀλλὰ ὄχι θεατρικό. Γι’ αὐτὸ δὲν δημιουργήθηκε κἂν λειτουργικὸ δράμα. Ἰσχύουν ἐδῶ τὰ ἴδια κριτήρια μὲ τὰ ὁποῖα ἐξηγεῖται ἡ ἀποφυγὴ τῆς γλυπτικῆς. Ζητεῖται ἄσκηση καὶ ἄμεση μετοχή, τὰ ὁποῖα εὐνοεῖ, γιὰ παράδειγμα, ὁ ὑψηλὸς συμβολισμὸς τῶν βυζαντινῶν Εἰκόνων, ἐνῶ ἡ ἀναπαράσταση ἔχει κυριώτερο τὸ στοιχεῖο τῆς ἐπινόησης καὶ πλαστότητας, εὐνοῶντας (στὴν καλὴ περίπτωση) μᾶλλον πρόσκαιρη αἰσθητικὴ συμπάθεια. Ἡ θεολογικὴ ἀναγωγὴ (ἄσκηση, μελέτη, κάθαρση) χρειάζεται προσωπικὴ ἐπαφὴ καὶ μεταμόρφωση ὁλόκληρου τοῦ βίου μέσα της, ἐνῶ ἐμποδίζεται ἀπὸ τὸν ἁπλὸ συναισθηματισμὸ καὶ ἐξ ἀποστάσεως ἐκτιμήσεις. Τὴν ὅλη προβληματικὴ εἶχε ἀντιληφθεῖ ὁ Πλάτων ὅταν ἐξόριζε ἀπὸ τὴν πολιτεία του τὴν μίμηση. Στὸ σημεῖο αὐτὸ οἱ Βυζαντινοὶ ἔκαναν πράξη τὴν συμβουλὴ τοῦ Πλάτωνα, καὶ γενικὰ μπορεῖ κανεὶς νὰ πεῖ ὅτι ὁ μαθητὴς τοῦ Σωκράτη θὰ ἀναγνώριζε μὲ εὐχάριστη ἔκπληξη πολλὲς καὶ κρίσιμες πλευρὲς τῆς Πολιτείας του στὴν βυζαντινὴ Πόλη — σὲ τέτοιο βαθμό, ὥστε πράγματι ὅποιος δὲν μυήθηκε στὸν πολιτισμὸ τῆς Νέας Ρώμης, στερεῖται πολλῶν δυνατοτήτων κατανοήσεως τῆς πλατωνικῆς πολιτείας, ἡ ὁποία παρέμεινε στὴν ἐποχή της ἁπλὸ σύμβολο, παρὰ τὴν ἀγωνιώδη ἀπόπειρα τοῦ Ἀλέξανδρου.
[207] Λεμέρλ, Ὁ πρῶτος βυζαντινὸς οὑμανισμός, ὅ.π., σ. 35.
[208] Μεταλληνός, Τουρκοκρατία, ὅ.π., σ. 93. Ὅπως λέει ὁ Δραγούμης γι' αὐτὸν ποὺ δὲν νοιώθει πιὰ τὴ σκλαβιά, “ἔγινε ἢ ζῶο ἢ μὲ τὸν τύραννό του ἕνα πρᾶμα” (βλ. Ἴ. Δραγούμη, Σαμοθράκη, Ἀθήνα 19853, σ. 24).
Προηγούμενη Ἑνότητα - Ἑπόμενη Ἑνότητα
