Σημειωτική: υποδείγματα και συντάγματα

Daniel Chandler

Μετάφραση: Μαρία Κωνσταντοπούλου

Υποδείγματα και Συντάγματα

Σύμφωνα με τη σημειωτική του Saussure, τα σημεία οργανώνονται σε κώδικες με δύο τρόπους: με υποδείγματα και με συντάγματα. Η διάκριση μεταξύ υποδειγματικών και συνταγματικών δομών είναι θεμελιακή για τη στρουκτουραλιστική σημειωτική ανάλυση. Αυτές οι δύο διαστάσεις παρουσιάζονται συχνά ώς 'άξονες', όπου στον κάθετο άξονα είναι το υποδειγματικό και στον οριζόντιο το συνταγματικό. Το επίπεδο του υποδειγματικού είναι αυτό της επιλογής ενώ το επίπεδο του συνταγματικού είναι αυτό του συνδυασμού (οι όροι αυτοί εισήχθησαν από τον Roman Jakobson)

Ένα υπόδειγμα είναι ένα σύνολο συνδεδεμένων σημαινόντων που είναι όλα μέλη κάποιας κατηγορίας ορισμού, αλλά στην οποία κάθε σημαίνον είναι σημαντικά διαφορετικό. Στη φυσική γλώσσα υπάρχουν γραμματικά υποδείγματα όπως τα ρήματα ή τα ουσιαστικά. «Υποδειγματικές σχέσεις είναι εκείνες που ανήκουν στο ίδιο σύνολο χάρις στην κοινή τους λειτουργία… Ένα σημείο εισέρχεται σε υποδειγματικές σχέσεις με όλα τα σημεία που μπορούν επίσης να εμφανισθούν στο ίδιο πλαίσιο αλλά όχι ταυτόχρονα» (Langholz Leymore 1975, 8). Μέσα σε κάποιο δεδομένο πλαίσιο, ένα μέλος του υποδειγματικού συνόλου μπορεί δομικά να αντικατασταθεί από κάποιο άλλο. Η χρήση ενός σημαίνοντος (π.χ. μια ειδική λέξη ή ένα ένδυμα) αντί ενός άλλου που ανήκει στο ίδιο υποδειγματικό σύνολο (π.χ. επίθετα ή καπέλα) διαμορφώνει την προτιμητέα σημασία του κειμένου. Σημειώστε ότι η σημασία των διαφορών μεταξύ ακόμη και επιφανειακά συνώνυμων σημαινόντων βρίσκεται στην καρδιά των θεωριών του Whorf για τη γλώσσα.

Στον κινηματογράφο και στην τηλεόραση, τα υποδείγματα αφορούν τρόπους μεταβολής του πλάνου (όπως είναι το κόψιμο, το ξεθώριασμα, η διάλυση, και η σάρωση). Οι Fiske και Hartley (1978, 52ff) δείχνουν πώς το μέσο ή το genre είναι επίσης υποδείγματα και πως συγκεκριμένα κείμενα μέσων αντλούν σημασία από τους τρόπους με τους οποίους το μέσο και το genre που χρησιμοποιείται διαφέρουν από τα εναλλακτικά τους. Όπως γράφουν «αν και το σημαίνον παραμένει το ίδιο, το σημείο καθεαυτό αλλάζει» μέσω αλλαγής του genre ή του μέσου (ibid., 53). Η ιδέα του Marshall McLuhan ότι «το μέσο είναι το μήνυμα» μπορεί να θεωρηθεί ως μια σημειωτική υπόθεση: για ένα σημειωτιστή το μέσο δεν είναι 'ουδέτερο'.

Ένα σύνταγμα είναι ένας μεθοδικός συνδυασμός αλληλεπιδρώντων σημαινόντων που δομεί ένα σύνολο με σημασία (μερικές φορές ονομάζεται 'αλυσίδα'). Τέτοιοι συνδυασμοί γίνονται στα πλαίσια συντακτικών κανόνων και συμβάσεων (ρητών και σιωπηρών). Στη γλώσσα, μια πρόταση, επί παραδείγματι, είναι ένα σύνταγμα λέξεων. Το ίδιο είναι και οι παράγραφοι και τα κεφάλαια. Μια έντυπη διαφήμιση είναι ένα σύνταγμα οπτικών σημαινόντων. Συνταγματικές σχέσεις ονομάζονται οι διάφοροι τρόποι με τους οποίους τα στοιχεία μέσα στο ίδιο κείμενο μπορεί να σχετίζονται μεταξύ τους. Ένα σημαίνον «εισέρχεται σε συνταγματικές σχέσεις με άλλα σημαίνοντα του ιδίου επιπέδου με τα οποία συνυπάρχει και το οποίο συνιστά το πλαίσιό του» (Langholz Leymore 1975, 8-9). Τα συντάγματα ορίζονται συνήθως ως σειριακά (και ως εκ τούτου χρονικά) αλλά μπορεί να αντιπροσωπεύουν χωρικές σχέσεις – όπως στη φωτογραφία. Ο Pierre Guiraud μας υπενθυμίζει ότι:

Συντάγματα δημιουργούνται με σύνδεση σημαινόντων από σύνολα υποδειγμάτων, από τα οποία επιλέγονται με βάση τι θεωρείται συμβατικά κατάλληλο ή τι μπορεί να απαιτείται από κάποιο σύστημα κανόνων (π.χ. από τη γραμματική).

Ο John Fiske γράφει ότι «σε ένα σύνταγμα η σημασία μιας μονάδας καθορίζεται από το πώς αλληλοδρά με τις άλλες, ενώ σε ένα υπόδειγμα καθορίζεται από το πώς διακρίνεται από τις άλλες» (O'Sullivan et al. 1994, 315). Οι Thwaites et al. σχολιάζουν ότι «τα υποδείγματα προσφέρουν μια πληθώρα πιθανών νοημάτων, ενώ τα συντάγματα τείνουν να τα περιορίσουν σύμφωνα με το πλαίσιο αναφοράς. Τα υποδείγματα επεκτείνουν, τα συντάγματα συστέλλουν». (Thwaites et al. 1994, 40). Ισχυρίζονται επίσης ότι εντός του genre, ενώ συνταγματική διάσταση είναι η κειμενική δομή, η παραδειγματική διάσταση μπορεί να είναι τόσον ευρεία όσο η επιλογή του θέματος (ibid., 95). Σαυτό το πλαίσιο, η μορφή αποτελεί συνταγματική διάσταση, ενώ το περιεχόμενο είναι υποδειγματική διάσταση. Πάντως, η μορφή υπόκειται κι αυτή σε υποδειγματικές επιλογές και το περιεχόμενο σε συνταγματική οργάνωση.

Ο Roland Barthes (1967) περιέγραψε τα υποδειγματικά και συνταγματικά στοιχεία στο 'σύστημα ενδυμασίας'. Τα υποδειγματικά στοιχεία είναι εκείνα τα στοιχεία που δε μπορούν να φορεθούν συγχρόνως στο ίδιο μέρος του σώματος (π.χ. καπέλλα, παντελόνια, παπούτσια). Η συνταγματική διάσταση είναι ο ταυτόχρονος συνδυασμός διαφόρων στοιχείων σε ένα τέλειο σύνολο από το καπέλλο έως τα παπούτσια. Ένα μενού φαγητών μπορεί να ειδωθεί με τον ίδιο τρόπο.

Στην περίπτωση του κινηματογράφου, η ερμηνεία ενός ατομικού πλάνου εξαρτάται και από την υποδειγματική ανάλυση (το συγκρίνουμε, όχι αναγκαία ενσυνείδητα, με τη χρήση εναλλακτικών ειδών πλάνων) και από τη συνταγματική ανάλυση (το συγκρίνουμε με προηγούμενα και επόμενα πλάνα). Το ίδιο πλάνο ενταγμένο μέσα σε μιάν άλλη σειρά πλάνων θα μπορούσε να έχει διαφορετική προτιμητέα ανάγνωση. Στην πράξη, τα κινηματογραφικά συντάγματα δεν περιορίζονται σε τέτοια χρονικά συντάγματα (που εκδηλώνονται σε μοντάζ: τη χρονική σειρά των πλάνων) αλλά περιλαμβάνουν και τα χωρικά συντάγματα, που βρίσκονται επίσης στη φωτογραφία (στη σκηνοθεσία: τη σύνθεση των ατομικών σκηνών).