|
|
Daniel Chandler Μετάφραση: Μαρία Κωνσταντοπούλου |
url : https://www.ellopos.gr/semiotics/
Περιεχόμενα: Πρόλογος ||| Εισαγωγή ||| Σημεία ||| Τρόπος (Μodality) ||| Υποδείγματα & Συντάγματα ||| Συνταγματική Ανάλυση ||| Υποδειγματική Ανάλυση ||| Καταδήλωση & Συμπαραδήλωση ||| Μεταφορά και Μετωνυμία ||| Κώδικες ||| Τρόποι προσαγόρευσης ||| Κωδικοποίηση/Αποκωδικοποίηση ||| Άρθρωση ||| Διακειμενικότητα ||| Πλεονεκτήματα της Σημειωτικής ||| Κριτικές της Σημειωτικής ||| Εφαρμόστε Μόνοι Σας Σημειωτική ||| Παραπομπές ||| Προτεινόμενα Αναγνώσματα ||| Ευρετήριο
Διακειμενικότητα
Αν κι ο Saussure τόνισε τη σημασία της σχέσης των σημείων μεταξύ τους, μια από τις αδυναμίες της στρουκτουραλιστικής σημειωτικής είναι η τάση της να χειρίζεται τα επί μέρους κείμενα ως διακριτές, κλειστές οντότητες και να επικεντρώνεται αποκλειστικά στις εσωτερικές τους δομές. Όπως γράφει ο Gunther Kress, μέσα στο στρουκτουραλιστικό υπόδειγμα το πρόβλημα αυτό μπορεί να αντιμετωπισθεί «μόνο εάν κανείς κοιτάζει συστήματα δομών (π.χ. μια νέα δομή)» (Kress 1976, 93). Η σημειωτική έννοια της διακειμενικότητας, που εισήχθη από τη Julia Kristeva, συνδέεται πρωταρχικά με μεταστρουκτουραλιστές θεωρητικούς. Κάθε κείμενο επικοινωνιακού μέσου υπάρχει σε σχέση με άλλα. Στην πραγματικότητα, τα κείμενα χρωστούν περισσότερα σε άλλα κείμενα παρά στους κατασκευαστές τους. Τα κείμενα μορφοποιούνται από άλλους κατά πολλούς τρόπους. Πιο εμφανές είναι αυτό που συμβαίνει σε τυποποιημένo περιβάλλον: ένα τηλεοπτικό πρόγραμμα, παραδείγματος χάριν, μπορεί να αποτελεί τμήμα μιας σειράς και τμήμα ενός genre (όπως η σαπουνόπερα ή τα λαϊκά). Η κατανόησή μας και κάθε ατομικό κείμενο σχετίζεται με τέτοιες μορφοποιήσεις. Τα κείμενα δίνουν πλαίσια μέσα στα οποία άλλα κείμενα δημιουργούνται και ερμηνεύονται.
Για να καταλάβετε τη διαφήμιση της βότκα Absolut, που φαίνεται εδώ, πρέπει να ξέρετε τι να αναζητήσετε. Οι προσδοκίες αυτές καθιερώνονται σε σχέση με την προγενέστερη εμπειρία που έχουμε όσον αφορά την εξέταση σχετικών διαφημίσεων σε μια μακρά σειρά. Άπαξ και γνωρίζουμε ότι αναζητούμε το σχήμα του μπουκαλιού, είναι εύκολο να αντιληφθούμε πού βρίσκεται. Όπως επίσης και στη διαφήμιση του Smirnoff πιο πάνω (όπου ακόμη και το όνομα του προϊόντος απουσιάζει), οι μοντέρνες οπτικές διαφημίσεις εκμεταλλεύονται εκτεταμένα τη διακειμενικότητα με τον τρόπο αυτό. Η αυτόματη αναγνώριση του κατάλληλου ερμηνευτικού κώδικα χρησιμεύει για να αναγνωρισθεί ο ερμηνευτής της διαφήμισης ως μέλος ενός αποκλειστικού ομίλου με κάθε πράξη ερμηνείας, που κι αυτή χρησιμεύει με τη σειρά της για να ανανεώνει τη συμμετοχή του στον όμιλο αυτό.
Η υπαγωγή ενός κειμένου σε ένα genre δίνει στον ερμηνευτή του κειμένου ένα διακειμενικό κλειδάριθμο. Η θεωρία genre έχει την αξίωση να θεωρείται σημαντικός τομέας και οι θεωρητικοί του genre δεν υιοθετούν αναγκαία τη σημειωτική. Για γενικές επισκοπήσεις της θεωρίας genre ίδε Feuer 1992 και Neale 1980; για μια ουσιαστικά σημειωτική επισκόπηση ίδε Fiske 1987, 109-115. Μέσα στη σημειωτική τα genres μπορεί να ιδωθούν ως συστήματα σημείων ή κωδίκων – συμβατικοποιημένων αλλά δυναμικών δομών (ίδε Feuer 1992, 143). Κάθε παράδειγμα ενός genre χρησιμοποιεί συμβάσεις, που το συνδέουν με άλλα μέλη του ιδίου genre. Τέτοιες συμβάσεις είναι εμφανέστατες σε 'ανεκδοτολογικές' εκδοχές του είδους. Αλλά η διακειμενικότητα αντανακλάται επίσης στη ρευστότητα των συνόρων του genre και στη δημιουργία ασάφειας στα genres και στις λειτουργίες τους, που απεικονίζεται σε τέτοια πρόσφατα κατασκευάσματα, όπως είναι τα 'advertorials', 'infomercials', 'edutainment', 'docudrama' και 'faction' (ανάμιξη του 'fact' και 'fiction').
Άλλες συνδέσεις διαπερνούν επίσης τα σύνορα των τυπικών μορφών, παραδείγματος χάριν, στη συμμετοχή θεμάτων σε χειρισμούς από άλλα genre (το θέμα του πολέμου ευρίσκεται σε ένα φάσμα genres, όπως το φιλμ δράσης-περιπέτειας, το ντοκυμαντέρ, οι ειδήσεις, και οι τρέχουσες υποθέσεις). Μερικά genres ανήκουν από κοινού σε διάφορα μέσα: τα genres σαπουνόπερα, παιχνίδια και η τηλεφωνική επικοινωνία με το ακροατήριο ευρίσκονται και στην τηλεόραση και στο ραδιόφωνο. Το genre των δελτίων ειδήσεων βρίσκεται στην τηλεόραση, το ραδιόφωνο και στις εφημερίδες. Η διαφήμιση εμφανίζεται σε όλες τις μορφές μαζικών μέσων. Κείμενα μερικές φορές αναφέρονται άμεσα το ένα στο άλλο, όπως στις 'διασκευές' των φιλμ, και σε πολλές διασκεδαστικές τρέχουσες διαφημίσεις της τηλεόρασης. Κείμενα στο genre του trailer συνδέονται άμεσα προς συγκεκριμένα κείμενα μέσα ή έξω από το ίδιο μέσο. Το είδος της καταχώρισης προγραμμάτων υπάρχει στα έντυπα μέσα (περιοδικά, εφημερίδες με σχετικά προγράμματα) για να υποστηρίζει τα μέσα της τηλεόρασης, του ραδιοφώνου και του κινηματογράφου. Οι τηλεοπτικές σαπουνοπερες καλύπτονται σε μεγάλη έκταση σε λαϊκές εφημερίδες, τα περιοδικά και τα βιβλία. Η διάρθρωση του 'περιοδικού' (μαγκαζίνο) υιοθετήθηκε από την τηλεόραση και το ραδιόφωνο. Και ούτω καθ' εξής.
Όπως γράφουν ο Tony Thwaites και οι συνεργάτες του, «τα κείμενα είναι ελαστικά, και τα πλαίσια ή τα όριά τους μπορούν πάντα να ανασχεδιαστούν από τους αναγνώστες» (Thwaites et al. 1994, 89). Κάθε κείμενο υπάρχει μέσα σε μιαν ευρεία 'κοινότητα κειμένων' σε διαφορετικά genres και μέσα: κανένα κείμενο δεν είναι μια νησίδα αποκλειστικά μεμονωμένη. Μια χρήσιμη σημειωτική τεχνική για την εξερεύνηση της διακειμενικότητας αποτελεί η σύγκριση κι η αντιπαράθεση των διαφορετικών τρόπων χειρισμού παρόμοιων θεμάτων (ή όμοιων χειρισμών διαφόρων θεμάτων) μέσα στο ίδιο ή μεταξύ διαφόρων genres ή μέσων. Ίδε Fiske (1987, κεφάλαιο 7).
Ενώ ο όρος διακειμενικότητα θα εχρησιμοποιείτο κανονικά για να αναφέρεται σε νύξεις προς άλλα κείμενα, ένα σχετικό είδος νύξεως είναι αυτό που θα μπορούσε να ονομασθεί 'ενδοκειμενικότητα' – που περιλαμβάνει εσωτερικές σχέσεις μέσα στο κείμενο. Μέσα σε ένα μοναδικό κώδικα (π.χ. ένα φωτογραφικό κώδικα) οι σχέσεις αυτές θα ήταν απλώς συνταγματικές σχέσεις (π.χ. η σχέση της εικόνας ενός προσώπου προς ένα άλλο μέσα στην ίδια φωτογραφία). Πάντως ένα κείμενο μπορεί να εμπεριέχει διάφορους κώδικες: μια φωτογραφία εφημερίδας, παραδείγματος χάριν, μπορεί να έχει μια λεζάντα (στην πραγματικότητα, ένα τέτοιο παράδειγμα χρησιμεύει για να μας θυμίζει, ότι αυτό που μπορούμε να επιλέξουμε να θεωρήσουμε ως διακριτό 'κείμενο' για να το αναλύσουμε, στερείται καθαρών ορίων: η έννοια της διακειμενικότητας τονίζει ότι τα κείμενα έχουν πλαίσια).
Σε σχέση με τις διαφημίσεις, ο Roland Barthes εισήγαγε την έννοια της αγκίστρωσης (Barthes 1977, 37). Τα γλωσσικά στοιχεία μπορεί να χρησιμεύσουν για να 'αγκιστρώσουν' (ή να περιορίσουν) τις προτιμητέες αναγνώσεις μιάς εικόνας, και αντιστρόφως η επεξηγηματική χρήση της εικόνας μπορεί να αγκιστρώσει ένα διφορούμενο λεκτικό κείμενο. Η σχέση μεταξύ κειμένου και εικόνας μέσα σε ένα genre μπορεί να μεταβάλλεται διαχρονικά, όπως έγραψαν ο William Leiss κι οι συνεργάτες του:
Η αύξουσα κυριαρχία των οπτικών στοιχείων στις διαφημίσεις έχει μεγαλώσει την αμφισημία του νοήματος, που ενσωματώνεται στις δομές του μηνύματος. Οι πρώτες διαφημίσεις διατύπωναν συνήθως το μήνυμά τους πολύ ρητά μέσω του γραπτού κειμένου…., αλλά αρχίζοντας από τα μέσα της δεκαετίας του 1920 η οπτική αναπαράσταση έγινε συνηθέστερη κι η σχέση μεταξύ κειμένου και οπτικής εικόνας έγινε συμπληρωματική – δηλαδή, το κείμενο εξηγούσε το οπτικό στοιχείο. Στη μεταπολεμική περίοδο, και ειδικά από τις αρχές του 1960, η λειτουργία του κειμένου απομακρύνθηκε από την εξήγηση του οπτικού και προς μια πιο απόκρυφη μορφή, όπου το κείμενο εμφανιζόταν ως κλειδί για την κατανόηση του οπτικού στοιχείου.
Γενικά το αποτέλεσμα ήταν να γίνει το διαφημιστικό μήνυμα πιο διφορούμενο. Μια 'ανάγνωσή του' εξηρτάτο από τη συσχέτιση των στοιχείων της εσωτερικής δομής της διαφήμισης, όπως επίσης κι από την εισαγωγή σχέσεων του έξω κόσμου. (Leiss et al. 1990, 199)
Ο Gerard Genette στο Palimpsestes (1982) πρότεινε τον όρο 'μετακειμενικότητα' ως πιο περιεκτικό όρο σε σχέση με τον όρο 'διακειμενικότητα' (Stam et al. 1992, 206-10). Ανέφερε πέντε υποτύπους:
Σε μια τέτοια λίστα, η υπερκειμενικότητα που βασίζεται σε υπολογιστές θα έπρεπε να προστεθεί κι αυτή: κείμενο που μπορεί να μεταφέρει τον αναγνώστη απ’ ευθείας σε άλλα κείμενα (ανεξαρτήτως συγγραφέως ή τόπου). Η έννοια του τεχνίτη (bricoleur) κατά Claude Lιvi-Strauss, που οικειοποιείται προϋπάρχοντα υλικά που βρίσκει εύχρηστα, είναι τώρα αρκετά γνωστή (Lιvi-Strauss 1974, 21). Η πρακτική του μαστορέματος μπορεί να θεωρηθεί ότι λειτουργεί μέσω πολλών κυρίων μεταλλαγών
