|
|
Daniel Chandler Μετάφραση: Μαρία Κωνσταντοπούλου |
url : https://www.ellopos.gr/semiotics/
Περιεχόμενα: Πρόλογος ||| Εισαγωγή ||| Σημεία ||| Τρόπος (Μodality) ||| Υποδείγματα & Συντάγματα ||| Συνταγματική Ανάλυση ||| Υποδειγματική Ανάλυση ||| Καταδήλωση & Συμπαραδήλωση ||| Μεταφορά και Μετωνυμία ||| Κώδικες ||| Τρόποι προσαγόρευσης ||| Κωδικοποίηση/Αποκωδικοποίηση ||| Άρθρωση ||| Διακειμενικότητα ||| Πλεονεκτήματα της Σημειωτικής ||| Κριτικές της Σημειωτικής ||| Εφαρμόστε Μόνοι Σας Σημειωτική ||| Παραπομπές ||| Προτεινόμενα Αναγνώσματα ||| Ευρετήριο
Μεταφορά και μετωνυμία
Μερικοί κύριοι όροι από τη φιλολογική κριτική και τη ρητορική χρησιμοποιούνται ευρέως από τους σημειωτιστές. Οι συμπαραδηλωτικές σημασίες δημιουργούνται συχνά με χρήση της μεταφοράς ή της μετωνυμίας – τους δύο θεμελιώδεις τρόπους που επικοινωνούμε σημασίες σύμφωνα με τον Roman Jakobson. Η μεταφορά εκφράζει το ανοίκειο (γνωστό στη φιλολογική ορολογία ως 'tenor') σε όρους του οικείου (του 'οχήματος'). Η σημασία και το όχημα είναι κατά κανόνα άσχετα: πρέπει να κάνουμε ένα φανταστικό πήδημα για να αναγνωρίσουμε την ομοιότητα την οποίαν υπαινίσσεται μια νέα μεταφορά. Σε σημειωτικούς όρους, η μεταφορά είναι ένα σημαίνον που χρησιμοποιείται για να αναφέρεται σε ένα σημαινόμενο με τρόπο που είναι αρχικά μη συμβατικός, επειδή φαινομενικά περιφρονεί την κυριολεκτική ή καταδηλωτική ομοιότητα (αν και κάποιο είδος ομοιότητας πρέπει να εμφανισθεί αν η μεταφορά πρόκειται να γίνει αντιληπτή από τους ερμηνευτές της). Περισσότερη ερμηνευτική προσπάθεια απαιτείται για να βγεί νόημα από τις μεταφορές παρά από πιο κυριολεκτικά σημαίνοντα, κι όμως αυτή η ερμηνευτική προσπάθεια μπορεί να κάνει ευχάριστη την εμπειρία. Ενώ οι μεταφορές μπορεί να απαιτούν ένα πήδημα της φαντασίας στην αρχική τους χρήση (όπως στις αισθητικές χρήσεις στην ποίηση ή στις οπτικές τέχνες) πολλές μεταφορές γίνονται τόσο συνήθεις που δεν τις αντιλαμβανόμαστε πια καθόλου ως μεταφορές. Υπάρχουν επίσης οπτικές όσο και λεκτικές μεταφορές. Στον κινηματογράφο η «μεταφορά εφαρμόζεται όταν υπάρχουν δύο διαδοχικές σκηνές και η δεύτερη λειτουργεί σε σύγκριση με την πρώτη» (Hayward 1996, 218). Όπως γράφει ο John Fiske «η οπτική γλώσσα που λειτουργεί πιο συχνά μεταφορικά είναι αυτή που χρησιμοποιείται από τους διαφημιστές» (Fiske 1982, 97). Οι Thwaites et al. γράφουν ότι η μεταφορά μπορεί να συνεπάγεται τη λειτουργία της 'μεταβίβασης', που μεταφέρει κάποιες ιδιότητες από το ένα σημείο στο άλλο (Thwaites et al. 1994, 46). Αυτό το διερεύνησε η Judith Williamson σε σχέση με τη διαφήμιση (Williamson 1978).
Η μετωνυμία γενικά συνεπάγεται ένα ειδικό παράδειγμα (π.χ. μια μητέρα) που συμβολίζει τη σχετική γενική κατηγορία (π.χ. τη μητρότητα) – ή μια συγκεκριμένη συσχετιζόμενη λεπτομέρεια (όπως ένα χρυσό πακέτο) που συμβολίζει ένα αντικείμενο (όπως τα τσιγάρα Benson and Hedges). Ο John Fiske γράφει ότι «η επιλογή της μετωνυμίας είναι σαφώς αποφασιστική, αφού από αυτήν μπορούμε να κατασκευάσουμε το άγνωστο υπόλοιπο της πραγματικότητας» (Fiske 1982, 97). Όπως με τις μεταφορές, οι μετωνυμίες μπορεί να είναι οπτικές αλλά και λεκτικές. Στον κινηματογράφο η «μετωνυμία μπορεί να εφαρμοσθεί σε ένα αντικείμενο που είναι προφανώς παρόν, αλλά το οποίο αντιπροσωπεύει ένα άλλο αντικείμενο ή θέμα με το οποίο σχετίζεται, αλλά το οποίο απουσιάζει» (Hayward 1996, 217). Ο John Fiske γράφει ότι «οι ειδήσεις είναι μετωνυμικές: ένα γεγονός που αναφέρεται ερμηνεύεται ως αντιπροσωπευτικό ολόκληρης της πραγματικότητας της οποίας είναι μόνο μέρος» (O'Sullivan et al. 1994, 181).
Οι διαφημιστές χρησιμοποιούν τη μεταφορά και τη μετωνυμία: «το σημείο μιας μητέρας που σερβίρει ένα συγκεκριμένο δημητριακό για το πρωϊνό των παιδιών της είναι μια μετωνυμία όλων των μητρικών της δραστηριοτήτων μαγειρέματος, καθαρισμού και ένδυσης, αλλά είναι μεταφορά για την αγάπη και την ασφάλεια που τους προσφέρει» (Fiske & Hartley 1978, 50). Ο Thwaites και οι συνάδελφοί του επισημαίνουν ότι η μετωνυμία είναι κοινή στη διαφήμιση των τσιγάρων σε χώρες που η νομοθεσία απαγορεύει εικόνες των ίδιων των τσιγάρων ή των ανθρώπων που τα χρησιμοποιούν (Thwaites et al. 1994, 48-9). Οι διαφημίσεις για τα Benson and Hedges και για τα Silk Cut είναι καλά παραδείγματα της τακτικής αυτής. Μερικοί θεωρητικοί προσδιορίζουν ένα συγκεκριμένο είδος μετωνυμίας ως 'συνεκδοχή'. Σύμφωνα με τη διάκριση αυτή, η συνεκδοχή είναι ένα είδος μετωνυμίας στο οποίο ένα μέρος παριστά το σύνολο ή τανάπαλιν (ο αστυνόμος είναι 'ο νόμος', το Λονδίνο είναι 'ο καπνός', οι εργάτες μερικές φορές ονομάζονται 'χέρια', 'έχω ένα καινούργιο ζευγάρι ρόδες'). Όπως επισημαίνει η Monaco, «πολλά από τα παλιά κλισέ του Χολλυγουντ είναι συνεκδοχικά (κοντινές σκηνές ποδιών που περπατούν εκπροσωπούν το στρατό) και μετωνυμικές (οι σελίδες του ημερολογίου που πέφτουν, οι ρόδες της μηχανής του τραίνου)» (Monaco 1981, 136). Πάντως, ο Umberto Eco (1984) αρνήθηκε οποιαδήποτε διάκριση μεταξύ συνεκδοχής και μετωνυμίας.
Αντίθετα από τη μεταφορά, η μετωνυμία βασίζεται στην εγγύτητα. Δεν απαιτεί μετακίνηση (πήδημα της φαντασίας) όπως κάνει η μεταφορά. Αυτή η διαφορά μπορεί να οδηγήσει τη μετωνυμία να μοιάζει πιο 'φυσική' από τις μεταφορές – που όταν είναι ακόμη 'φρέσκιες' είναι στυλιστικά στο προσκήνιο. Οποιαδήποτε προσπάθεια να αναπαραστήσουν την πραγματικότητα μπορεί να θεωρηθεί ως συνεπαγόμενη τη μετωνυμία, αφού μπορεί μόνο να συνεπάγεται επιλογή (κι όμως τέτοιες επιλογές συμβάλλουν στο να μας καθοδηγούν στην βαθύτερη γνώση ευρυτέρων πλαισίων αναφοράς).
Μερικοί σημειωτιστές προτείνουν ότι η μεταφορά είναι μια υποδειγματική διάσταση (κάθετη επιλογική/συσχετιστική) και η μετωνυμία μια συνταγματική διάσταση (οριζόντια, συνδυαστική) (Fiske & Hartley 1978, 50, που υιοθετεί ο Jakobson). Αυτά τα ρητορικά τεχνάσματα πρέπει να ειδωθούν σε όρους υποκατάστασης μέσω ομοιότητας ή μέσω εγγύτητας (Eco 1976, 280). Ο John Fiske ισχυρίζεται ότι «οι μετωνυμίες λειτουργούν συνταγματικά. Δημιουργούμε το υπόλοιπο της 'ιστορίας' από το μέρος που μας έχουν δώσει» (O'Sullivan et al. 1994, 181). Πάντως, οι Thwaites et al. ισχυρίζονται ότι οι μεταφορές και οι μετωνυμίες λειτουργούν τόσο συνταγματικά όσο και υποδειγματικά (Thwaites et al. 1994, 47-9). Προσφέρουν επίσης μια λεπτομερή ανάλυση της λειτουργίας της μεταφοράς και της μετωνυμίας σε φωτογραφίες εφημερίδων με λεζάντες (ibid., 49-56). Υπάρχει μια διασκεδαστική συζήτηση για τη μεταφορά και τη μετωνυμία στο μυθιστόρημα Nice Work του David Lodge.
|
Τυπικό παράδειγμα τέτοιων περιστατικών ήταν κι ο άγριος καυγάς που ξέσπασε μεταξύ τους για τη διαφήμιση του Silk Cut…. Κάθε τόσο, έμοιαζε να περνούν μπροστά από το ίδιο τεράστιο πανώ στην άκρη του δρόμου: μια φωτογραφική αναπαράσταση μιας κυματιστής επιφάνειας μωβ μεταξωτού υφάσματος, στο οποίο υπήρχε μια μοναδική σχισμή, σαν το υλικό να είχε σχισθεί με ξυράφι. Δεν υπήρχαν λόγια στη διαφήμιση, εκτός από την κυβερνητική προειδοποίηση για τον κίνδυνο υγείας που εγκυμονεί το κάπνισμα. Αυτή η απανταχού παρούσα εικόνα, που εμφανιζόταν σε κανονικά διαστήματα, χτυπούσε στα νεύρα και διήγειρε την περιέργεια της Robyn, που άρχισε να εφαρμόζει τη σημειωτική της στη βαθειά δομή που κρυβόταν κάτω από αυτή την αδιατάρακτη επιφάνεια. Ήταν εκ πρώτης όψεως ένα είδος αινίγματος. Δηλαδή, για να το αποκωδικοποιήσεις έπρεπε να γνωρίζεις ότι υπήρχε μια μάρκα σιγαρέττων με το όνομα Silk Cut. Η αφίσα ήταν η εικονική αναπαράσταση ενός ονόματος που έλειπε, κάτι σαν εικονογραφημένος γρίφος. Αλλά η εικόνα ήταν επίσης μεταφορική. Το μεταξωτό που αχνόφεγγε με τις φιλήδονες καμπύλες του και την αισθησιακή του υφή, προφανώς συμβόλιζε το γυναικείο σώμα, και η ελλειπτική σχισμή, στο προσκήνιο με ένα ανοιχτότερο χρώμα να τη διαπερνά, ήταν ακόμη πιο προφανώς ο γυναικείος κόλπος. Έτσι η διαφήμιση απευθυνόταν και στις αισθησιακές και στις σαδιστικές ορμές, στην επιθυμία ακρωτηριασμού και διείσδυσης στο γυναικείο σώμα. Ο Βικ Ουίλκοξ ξέσπασε σε ακατάληπτους γρυλλισμούς αγανακτισμένης ειρωνίας καθώς εκείνη ανέπτυσσε την ερμηνεία. Κάπνιζε ο ίδιος μια διαφορετική μάρκα τσιγάρων, αλλά έμοιαζε να αισθάνεται ότι ολόκληρη η κοσμοθεωρία του απειλείτο από την ανάλυση της διαφήμισης που έκανε η Ρόμπυν. «Πρέπει να έχεις διεστραμμένο μυαλό για να τα βλέπεις όλα αυτά σε ένα εντελώς αθώο κομμάτι ύφασμα» είπε«Τότε ποιά είναι η σημασία του;» τον προκάλεσε η Ρόμπυν. «Γιατί να χρησιμοποιήσεις ένα ύφασμα για να διαφημίσεις τσιγάρα;» «Τι πάει να πει αύτο, το όνομά τους είναι έτισ, δεν είναι; Silk Cut. Είναι η απεικόνιση του ονόματος. Τίποτε περισσότερο, τίποτε λιγότερο». «Υπόθεσε ότι είχαν χρησιμοποιήσει την εικόνα ενός ρολού μεταξωτού υφάσματος κομμένου στη μέση – θα έκανε την ίδια δουλειά;» «Υποθέτω. Ναί, γιατί όχι». «Γιατί θα έμοιαζε σαν ένα πέος κομμένο στα δύο, γιαυτό». Γέλασε βεβιασμένα για να κρύψει την αμηχανία του. «Γιατί βρε άνθρωποι του θεού δεν μπορείτε να πάρετε τα πράγματα όπως φαίνονται;»«Σε ποιούς ανθρώπους αναφέρεσαι;» «Στους διανοούμενους. Τους κουλτουριάρηδες. Προσπαθείτε πάντοτε να βρίσκετε κρυφά νοήματα στα πράγματα. Γιατί; Ένα τσιγάρο είναι ένα τσιγάρο. Ένα κομμάτι μετάξι είναι ένα κομμάτι μετάξι. Γιατί δε σας φθάνει αυτό;» «Όταν απεικονίζονται παίρνουν πρόσθετες σημασίες», λέει η Ρόμπυν. «Τα σημεία δεν είναι ποτέ αθώα. Η σημειωτική μας το διδάσκει». «Η σημειω – τί;» «Σημειωτική. Η μελέτη των σημείων.» «Μας διδάσκει να έχουμε βρώμικα μυαλά, αν θες τη γνώμη μου». «Γιατί νομίζεις ότι τα καταραμένα τα τσιγάρα τους τους κατεβηκε να τα ονομάσουν Silk Cut;» «Δεν ξέρω. Είναι απλώς ένα όνομα, σαν οποιοδήποτε άλλο». «Η κοπή» έχει κάτι να κάνει με τον καπνό, δεν έχει; Ο τρόπος που κόβονται τα φύλλα του καπνού. Όπως το "Player's Navy Cut" – ο θείος Ουώλτερ τα κάπνιζε συνήθως» «Έ, και τι μ’ αυτό;» είπε ο Βικ βαρυεστημένα. «Αλλά το μετάξι δεν έχει τίποτε να κάνει με τον καπνό. Είναι μια μεταφορά, μια μεταφορά που εννοεί κάτι άλλο: «απαλό σα μετάξι». Κάποιος στη διαφημιστική εταιρία ονειρεύτηκε το όνομα "Silk Cut" για να υποδηλώσει ένα τσιγάρο που δεν θα σου ενοχλούσε το λαιμό, δε θα προκαλούσε βήχα ή καρκίνο των πευμόνων. Αλλά με τον καιρό το κοινό συνήθισε το όνομα, η λέξη 'μετάξι' έπαψε να μεταφέρει σημασία, έτσι αποφάσισαν να κάνουν μια διαφημιστική εκστρατεία για να ξαναδώσουν στο προϊόν το υψηλό του γόητρο. Κάποιος έξυπνος καζανόβας στη διαφημιστική εταιρία πρότεινε την ιδέα του κυματιστού μεταξωτού με το σχίσιμο. Η αρχική μεταφορά αναπαρίστατο τώρα κυριολεκτικά. Είτε υπήρχε συνειδητή πρόθεση είτε όχι δεν έχει στ’ αλήθεια σημασία. Στην πραγματικότητα είναι ένα καλό παράδειγμα της αιώνιας κατολίσθησης του σημαινομένου υπό το σημαίνον». Ο Ουίλκοξ φάνηκε να το αναμασάει για ένα διάστημα, κι ύστερα είπε «Και τότε λοιπόν γιατί τα καπνίζουν οι γυναίκες, ε;» αποκαλύπτοντας με τη θριαμβευτική του έκφραση ότι νόμιζε πως είχε βρει ένα ακαταμάχητο επιχείρημα. «Αν το να καπνίζεις Silk Cut είναι ένα είδος βεβαρυμένου βιασμού, όπως προσπαθείς να το παραστήσεις, πώς γίνεται να τα καπνίζουν και γυναίκες;»«Πολλές γυναίκες έχουν μαζοχιστικές τάσεις» είπε η Ρόμπυν. «Έχουν μάθει τι αναμένεται από αυτές σε μια πατριαρχική κοινωνία». «Χα!» αναφώνησε ο Ουίλκοξ κουνώντας πίσω το κεφάλι του. «Θά έπρεπε να το περιμένω ότι θα έβρισκες κάποια παλαβή απάντηση.» «Δεν ξέρω γιατί ταράζεσαι τόσο πολύ» είπε η Ρόμπυν. «Ούτε Silk Cut να κάπνιζες!» «Όχι, καπνίζω Marlboro. Περιέργως, τα καπνίζω επειδή μου αρέσει η γεύση τους!». «Είναι αυτά που διαφημίζονται με το μοναχικό καουμπόϋ, δεν είναι;» «Υποθέτω ότι αυτό με κατατάσσει στους καταπιεσμένους ομοφυλόφιλους, έ;» «Όχι, είναι ένα πολύ ευθύ μετωνυμικό μήνυμα». «Μετω- τι;» «Μετωνυμικό. Ένα από τα βασικά εργαλεία της σημειωτικής είναι η διάκριση μεταξύ μεταφοράς και μετωνυμίας. Θέλεις να σου την εξηγήσω;». «Για να περάσει η ώρα..», είπε. «Η μεταφορά είναι ένα σχήμα λόγου βασισμένο στην ομοιότητα, ενώ η μετωνυμία βασίζεται στη γειτνίαση. Στη μεταφορά υποκαθιστάς κάτι που εννοείς με κάτι άλλο που του μοιάζει, ενώ στην μετωνυμία υποκαθιστάς κάποιο χαρακτηριστικό, αιτία, ή αποτέλεσμα του πράγματος από το ίδιο το πράγμα». «Δεν κατάλαβα λέξη απ’ αυτά που είπες». «Λοιπόν, πάρε ένα από τα εκμαγεία σου. Το κάτω μέρος ονομάζεται σβάρνα, επειδή σέρνεται στο πάτωμα και το πάνω μέρος ονομάζεται κάπα επειδή σκεπάζει το κάτω. «Εγώ σου το είπα αυτό». «Ναί, το ξέρω. Αυτό που δε μου είπες ήταν ότι η «σβάρνα» είναι μετωνυμία και η «κάπα» είναι μεταφορά.» Ο Βικ γρύλλισε. «Ποιά είναι η διαφορά;» «Είναι απλώς θέμα κατανόησης του τρόπου λειτουργίας της γλώσσας. Νόμιζα ότι σε ενδιέφερε ο τρόπος λειτουργίας των πραγμάτων». «Δεν καταλαβαίνω τι έχει να κάνει αυτό με τα τσιγάρα». «Στην περίπτωση της αφίσας του Silk Cut, η εικόνα υποδηλώνει το γυναικείο σώμα μεταφορικά και η σχισμή στο μετάξι μοιάζει με κόλπο –» Ο Βικ μόρφασε ακούγοντας τη λέξη. «Έτσι λες εσύ». «Όλες οι τρύπες, τα βαθουλώματα, οι σχισμές και οι πτυχώσεις αναπαριστούν το γυναικείο αιδοίο». «Απόδειξέ το». «Το απέδειξε ο Φρόυντ με την επιτυχή ανάλυση των ονείρων που έκανε» είπε η Ρόμπυν. «Αλλά οι διαφημίσεις των Marlboro δε χρησιμοποιούν μεταφορές. Ίσως γιαυτό να τα καπνίζεις κιόλας». «Τι εννοείς;» ρώτησε καχύποπτα. «Δε σου αρέσει καθόλου ο μεταφορικός τρόπος θεώρησης των πραγμάτων. Ένα τσιγάρο είναι ένα τσιγάρο, καθόσον σε αφορά». «Σωστά». «Η διαφήμιση του Marlboro δε διαταράσσει την αφελή πίστη στη σταθερότητα του σημαινομένου. Καθιερώνει μια μετωνυμική σύνδεση – εντελώς πλαστή βέβαια, αλλά ρεαλιστικά αληθοφανή – μεταξύ του καπνίσματος μιας συγκεκριμένης μάρκας και της υγιεινής, ηρωικής ζωής ενός καουμπόυ στο ύπαιθρο . Αγοράστε το τσιγάρο και θα αγοράσετε τον τρόπο ζωής, ή τη φαντασίωση ότι ζείτε έτσι». «Βλακείες!» είπε ο Ουίλκοξ. Εγώ μισώ την εξοχή και το ύπαιθρο. Φοβάμαι να πλησιάσω σε χωράφι αν βόσκει έστω και μια αγελάδα». «Τότε λοιπόν, είναι ίσως η μοναχικότητα του καουμπόυ στη διαφήμιση που σου αρέσει. Αυτόνομος, ανεξάρτητος, πολύ αρρενωπός». «Αρχίδια! Δεν έχω ποτέ ακούσει τόσα πολλά στη ζωή μου» είπε ο Βικ Ουίλκοξ, που δε συνήθιζε να χρησιμοποιεί χυδαίες εκφράσεις. «Αρχίδια – να μια ενδιαφέρουσα έκφραση…» μουρμούρισε η Ρόμπυν. «Ω, όχι» μούγκρισε εκείνος. «Όταν λες ότι ένα άνδρας «έχει αρχίδια», επιδοκιμαστικά, είναι μετωνυμία, ενώ όταν λες κάτι σαν «αυτά είναι αρχίδια», ή «αρχίδια καλαβρέζικα» είναι ένα είδος μεταφοράς. Η μετωνυμία προσδίδει αξία στους όρχεις, ενώ η μεταφορά τα χρησιμοποιεί για να υποτιμήσει κάτι άλλο». «Δεν αντέχω άλλο», είπε ο Βικ. «Σε πειράζει να καπνίσω; Ένα απλό, κοινό τσιγαράκι;». |
